Xalça sənətinin ustadı

Kamil Əliyev - 90

Milli köklərə söykənən xalça sənəti haqqında çox deyilib, çox yazılıb. Çünki bu elə bir sənətdir ki, hər zaman xalqın xidmətində olub və onun mədəni irsi kimi bir çox sənətkarların ilham mənbəyinə çevrilib.

Xalqımızın incə, zərif ruhlu insanları bu sənətin qorunmasında böyük əzmkarlıq nümayiş etdirmiş, onun çiçəklənməsinə daim xüsusi qayğı göstərmişlər. Belə sənət fədailərindən biri Kamil Əliyevdir. Azərbaycanın tanınmış xalçaçı-rəssamı kimi tarixə iz salmış Kamil Əliyev özünün çoxşaxəli və orijinal üslubu ilə milli mədəniyyətimizə böyük töhfələr vermişdir. Bu günlər 90 illik yubileyini qeyd etdiyimiz sənətkarın Azərbaycan rəssamlıq sənətində, xüsusilə də, xalçaçılıqda məxsusi yeri var. O, "Xalq rəssamı" fəxri adına, ölkənin yüksək mükafatına - "İstiqlal" ordeninə layiq görülmüş, xalq dekorativ-tətbiqi sənəti sahəsində gördüyü səmərəli elmi işlərə görə ona professor elmi adı verilmişdir.

"Onun əsərləri Azərbaycan xalçaçılıq sənətində, rəssamlıq məktəbində daim yaşayacaq və çox görkəmli əsərlər kimi Azərbaycan mədəniyyəti xəzinəsində öz layiqli yerini tutacaqdır" - sənətkar haqqında bu sözləri Azərbaycan xalqının ümummilli lideri, mədəniyyətimizin böyük hamisi və mahir bilicisi Heydər Əliyev söyləmişdir.

Rəssamın rəngarəng xalça portretləri, nəfis zərgərlik kompozisiyaları, parlaq parçaları həqiqi xalq obrazları ilə zəngindir. Onlarda naxış və formaların milli dərki, görünüşü, rənglərində isə xalq ruhunun, doğma Azərbaycanın ahəngi cəmləşib.

Kamil Müseyib oğlu Əliyev 22 oktyabr 1921-ci ildə İrəvan şəhərində anadan olmuşdur. 1936-cı ildə Əzim Əzimzadə adına Azərbaycan rəssamlıq məktəbinin dekorativ fakültəsinin tələbəsi olarkən xalça sənətilə tanış olub, onun sirlərinə isə üç il sonra, “Azərxalça” birliyinin ekspert-rəssamlıq laboratoriyasında təqlidçi-rəssam işləməyə başlayanda yiyələnib. Burada o, saatlarla xalça dəzgahının yanında növbətçi-rəssam kimi dayanaraq xalça sənətinin bütün çətinliklərinə bələd olub, xalqının müdrik, gözəl sənətini yaxından hiss edərək həyatını ömürlük bu sənətə bağlamışdır.

Kamil Əliyevin zəngin fantaziyası, yaradıcı düşüncəsini təyin edən istedadı, onu yeni, özünəməxsus xalça kompozisiyaları yaratmağa sövq etmişdir. Bunlar Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətlərinə həsr olunmuş portret-xalçalarda, habelə milli xarakterin qabarıq ifadə olunduğu mürəkkəb süjetli-tematik və ornamental kompozisiyalarda öz əksini tapmışdır.

Bu xalçaların ümumi üslubu, kökləri qədim Azərbaycanın bədii mədəniyyətinə gedib çıxan ənənələrinə söykənir. Yaratdığı əsərlərdə dekorativ formalar, özünəməxsus şəkildə istifadə olunmuş sonsuz variasiyalar obrazın daxili aləminin açılmasına xidmət edir.

O, dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin vəfatının 400 illiyinə həsr etdiyi ilk əsərini yeni məna ilə dolduraraq, obraz keyfiyyətini qabarıq formada üzə çıxarıb, xalça portretində özünün bədii obraz anlayışını verərək, yumşaq, mülayim, rəvan xətlərlə şairin obrazını böyük sənətkarlıqla yaratmışdır. Uğurlu forma, ornamental rəngarənglik zəngin kompozisiyaya malik əsərin yaranmasına səbəb olmuşdur.

Xalça sənətində portret mövzusu hələ erkən orta əsrlərdə meydana çıxıb. Məhz o vaxt şərti dekorativ xarakterə əsaslanan portret sənətinin əsas prinsipləri yaranıb.

Kamil Əliyev xalçada portret janrının zənginləşdirilməsi və inkişaf etdirilməsinin vacibliyini intuitiv olaraq dərk etmiş və bu sahədə yorulmadan xidmət göstərmişdir. O, portretlərə lazımi xarakteri vermək üçün xalça sənətinin bütün vasitələrindən, eləcə də xalq sənətinin digər sahələrində işlənmiş bədii ifadə vasitələrindən bacarıqla istifadə edərək yaratdığı obrazların fərdi xarakterlərinin açılmasına nail olmuşdur.

Böyük şairimiz İmadəddin Nəsiminin böyük emosional təsir gücünə malik obrazı şairin portreti olan xalçanın bədii dəyərini təşkil edir. Əsası Təbriz xalça məktəbində qoyulmuş kompozisiya quruluşu, ənənəvi kolorit, texniki işlənmə üsulu obrazın həqiqətə uyğun çatdırılmasına səbəb olmuşdur. Mürəkkəb nəbati ornament hörüyü əsəri tamamlayaraq portretlə vəhdət təşkil edir. Göy-qızılı-şəkəri çalarların həmahəngliliyi ümumi formanın bütövlüyünə təsir edir.

Həmçinin o, harmonik, gözəl rəng çalarları vasitəsilə böyük Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvinin yüksək poeziyasının mənasını çatdırıb. Rəssam burada formanı xırdalayan kiçik xətlərdən qaçaraq xarakterin bütövlüyünü, ağıl və istedadın böyüklüyünü qeyd edir. Xalçanın göy-qızılı oxra rəngində işlənmiş sərt koloriti də klassik ənənələrə bağlılıqdan xəbər verir.

Böyük mütəfəkkir, yazıçı-dramaturq Mirzə Fətəli Axundovun obrazı da incə mavi çalarlarda verilib.

Kamil Əliyevin türk xalqının böyük oğlu Atatürkə həsr etdiyi portret-xalısı tam başqa ovqatlı bədii üsluba malikdir.

Sənətkar 1999-cu ildə yaratdığı başqa bir portret-xalçada həyatını xalqının taleyində əbədi iz qoymuş böyük dövlət xadimi, qüdrətli şəxsiyyət Heydər Əliyevi ölkənin Ali Baş Komandanı kimi general libasında təsvir etmişdir. İctimaiyyət tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanan bu əsər Heydər Əliyevin 75 illiyinə layiqli hədiyyə idi. Bu portret-xalı Kamil Əliyevin ən böyük sənət uğurlarından sayılır.

Yeni bədii ifadə vasitələrinin axtarışı, yeni dekorativ kompozisiyaların yaradılması rəssamın yaradıcılığında əsasdır. Bu, üslubca müxtəlif süjetli, ornamental xalça kompozisiyalarının yaradılmasında özünü daha qabarıq göstərir.

Variasiya bacarığı, xüsusi keyfiyyətlər, yaradıcı intuisiya tələb edən bədii irsə yanaşmada cəsur tərz, müəllif tərəfindən düşünülən, gözəl, parlaq xalça ideyalarının həyata keçirilməsinə səbəb olur.

Rəssamın novatorluğu onu əsl mahir ustaya, yeni forma və kompozisiyaların yaradıcısına, əsərlərini isə fərdi təkrarolunmaz əsərlərə çevirmişdir. Kamil Əliyevin "Ləçək-turunc", "Butalı", "Xonça" və s. xalçaları incə bədii zövq, kompozisiya mürəkkəbliyi, ornamental bəzəyin zənginliyi, ritmik düzülüşü, dekorativ motivlərin mütənasibliyi, rəngin yüksək harmoniyası ilə diqqət çəkir. Təbriz xalçalarının dekorativ-obraz düzülüşü əsasında yaradılan bu xalçalar bədii özünəməxsusluğu, orijinallığı ilə seçilir, onların həllində isə böyük ustanın əlinin yüngüllüyü və məharəti hiss olunur. Rəssam kompozisiya sxemini dəyişmir, mürəkkəbləşdirmir. Orijinal sxemlərə həmişə orijinal, aydın bədii ideya gətirir.

Kamil Əliyevin böyük estetik dəyərli xalçaları mükəmməl və peşəkar səviyyəli texnikası, yüksək iş keyfiyyəti ilə seçilir. Qaynayan enerji, təbii istedad, işləmək həvəsi Kamil Əliyevi zərgərlik, bədii tikmə, parça kimi sənət sahələrində də bir sıra orijinal əsərlər yaratmağa sövq etmişdir. Bu işlərdə də milli koloritin saxlanılması rəssam üçün önəmli olmuşdur. O, materialın bütün işlənmə texnologiyalarından istifadə edərək ənənəvi naxışların saysız variasiyalarını tətbiq etmişdir.

Milli ornament sənətinə dərindən yiyələnməsi, incə bədii duyğu, böyük ustalıq bacarığı Azərbaycan zərgərlik sənətinin ənənələrini davam etdirən dekorativ kompozisiyalarda xüsusilə özünü büruzə verir. Sənətkar gümüş və fil sümüyünü məharətlə uyğunlaşdıraraq, isti emal, oyma, qara mina texnikasının incə işlənməsilə gözəl kompozisiya və rəng ahəngli milli xarakterə malik dekorativ əsərlər yaratmışdır.

Kamil Əliyevin əsərləri onun parlaq, bənzərsiz, emosional sənətini bütün rəngarəngliyi ilə göz önündə canlandırır. Azərbaycan xalqının qədim mədəniyyəti eyni zamanda rəssamın sənətində əbədi yaşayır.

Röya Tağıyeva,

sənətşünaslıq doktoru,

professor

Mədəniyyət.- 2011.- 26 oktyabr.- S. 8.