Muğam
ifaçılığının ustadı
Şuşada
ifaçılıq sənətinin əsasını
qoyanlardan biri olan Hacı Hüsü XIX əsrin ən
böyük və məşhur xanəndəsi olub. Bir
çox mənbələrdə və müasirlərinin xatirələrində
XVIII əsrin axırları - XIX əsrin əvvəllərində
Şuşada - Qarabağda sevilən sənətkarların
adları çəkilir: Mirzə Hüseyn, Qaraçı Əsəd,
Kosa Məhəmməd bəy, Mirzə İsmayıl... və
bu nəsillərin davamçısı Hacı Hüsü.
Görkəmli
musiqi tədqiqatçısı Firudin Şuşinski bu sənətkar
haqqında belə yazırdı: «Azərbaycan vokal incəsənətinin
ən görkəmli nümayəndələrindən biri olan
Hacı Hüsü, sözün həqiqi və tam mənasında,
böyük xanəndə idi. O, xanəndəlik sənətində
yeni bir dövr açmaqla, eyni zamanda bu sənəti yüksək
bir pilləyə qaldırmışdır. Hacı
Hüsü nəinki muğam oxumaqda, eyni zamanda milli Azərbaycan
musiqisinin bütün sahələrində böyük ustad
idi. O, qədim xalq musiqisini sonsuz bir məhəbbətlə
sevirdi. Şərq, eləcə də Azərbaycan səhnəsi
Hacı Hüsünün səsindən də qüvvəli,
lirik dramatik, tenor tipli səslər çox
görmüşdür. Lakin bütün Şərqdə
Hacı Hüsünün səsi kimi hərtərəfli tembr
gözəlliyinə malik olan ikinci bir incə və təravətli
səs olmamışdır».
Hacı
Hüsü 1839-cu ildə Şuşanın Çölqala məhəlləsində
anadan olub. Atası Niftalı kişi Şuşanın məşhur
papaqçılarından idi. Qarabağ bəyləri adətən
Niftalı kişinin əl qabiliyyətini daha çox bəyəndiklərindən
ona papaq sifariş verərdilər. Bu səbəbdən də
Hüsünün atası, demək olar ki, həmişə əsilzadələrlə
durub-oturardı. Bəlkə də bu ünsiyyətin təsiri
idi ki, həmin sənətkar ailəsində yüksək ədəb-ərkan
mühiti var idi. Hələ uşaqlıqdan Hüsünün
məlahətli səsə, qeyri-adi oxu tərzinə malik
olduğu hiss edilirdi. Niftalı kişinin dostları da məsləhət
görüblər ki, onunla mütləq bir ustad sənətkar
məşğul olsun. O dövrdə Şuşada
özünün məktəbini yaratmış Xarrat Qulu
Hüsünün gözəl səsini və oxumaq qabiliyyətini
yoxladıqdan sonra ona müəllimlik etdi. Hüsü öz
müəllimindən musiqi sənətini və klassik Şərq
muğamlarını mükəmməl öyrənməyə
başladı. Hacı Hüsünün müəllimlərindən
biri də Şərq muğamlarının dərin bilicisi,
böyük ədib Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin
atası Mirbaba Mirabdulla oğlu olub.
Mənbələrdən
bəlli olur ki, Xarrat Qulu məclislərə gedəndə
Hüsünü də özü ilə aparardı. Adətən
Xarrat Qulu məclislərə tək gedərdi. Hüsü
yeganə şəyird olub ki, müəllimi ona böyük
etimad göstərib. Kiçik xanəndənin özünəməxsus
ifa tərzi hamını heyrətə gətirərdi. O vaxt
onun zil və incə səsinə vurğun kəsilən
Cabbar Qaryağdıoğlu «Keçmiş Azərbaycan musiqisi
haqqında xatirələrim»də yazırdı: «Hacı
Hüsünün səsi elə qüvvətli, elə cazibəli
idi ki, hər bir muğamı başlayıb oxuyanda tarın
bütün pərdələrini gəzib son pərdədən
bir qədər də zilə qalxardı. O, «Orta Mahur» oxuyanda bütün musiqiçiləri heyrətdə
qoyardı».
Firudin Şuşinskinin verdiyi məlumata
görə, Hacı Hüsü
şuşalılar qarşısında ilk
dəfə «Xandəmirov teatrı»nda təşkil olunan xeyriyyə gecəsində
çıxış edib. Həmin mərasimdə
Hacı Hüsü tarzən
Sadıqcanın müşayiəti ilə «Çahargah»
muğamını oxuyub. O gecənin
şöhrəti Qarabağın sərhədlərindən də
kənara çıxıb. Hacı Hüsünü
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə, eləcə
də Cənubi Qafqazda toy
şənliklərinə tez-tez dəvət
edərdilər. Artıq Yaxın və Orta Şərqin də tanıdığı
Hacı Hüsü kübar
ailələrin, varlı əyanların arzulanan
qonağı olardı. Əsilzadələrin elə bir ziyafəti, toy məclisi
olmazdı ki, oraya
Hacı Hüsü dəvət
almasın. 1880-ci ildə İranda
şahzadə Müzəffərəddinin toy
məclisində Hacı Hüsü məşhur tarzən Sadıqcanla birlikdə
elə bir möcüzə yaratdı ki, onların şöhrəti Təbriz şəhərinin
bütün sənətsevərlərini,
musiqi vurğunlarını heyrətə
gətirdi. Həmin toyda
İranın məşhur oxuyub-çalanları da Hacı Hüsünü
dinləmək üçün məclisə
toplaşdılar. İran hakimi
Nəsrəddin şah həmin məclisdə
müğənninin gözəl oxumasını,
muğamları qeyri-adi ifa
etməsini dəyərləndirərək ona
mükafat verdi.
Hacı Hüsü ən yaxşı xanəndə,
Sadıqcan isə ən gözəl tarzən sayılaraq «Şiri-Xurşid» qızıl medalı ilə
təltif olundu. Burada bir məsələni də yada
salaq ki, o məclisə qədər İranda
tar həmişə diz
üstündə çalınardı. Məhz
Sadıqcanın tarı sinəsi üstə çalması bütün məclisi heyrətə gətirdi.
O, sadəcə xanəndə deyildi. Musiqişünas və
gözəl bir müəllim kimi də fəaliyyət göstərirdi. Mənbələrdən
bəlli olur ki,
Hacı Hüsü Mir
Möhsün Nəvvabla birlikdə Şuşada ilk «Musiqişünaslar məclisi»nin əsasını
qoyub. Hətta sevimli
müəllimi Xarrat Qulu
dünyasını dəyişəndən sonra
bir müddət özünə gələ
bilməyən Hacı Hüsü qərarlaşdırıb
ki, ustadının ənənəsini
yaşatsın, xatirəsini tez-tez yad etsin. Ona
görə də Qarabağın
çalıb-oxuyanlarını başına yığaraq
«Xanəndələr məclisi» yaratdı. Bu
məclisin işi isə sadəcə
çalıb-oxumaqdan ibarət deyildi.
Hacı Hüsünün məqsədi bu idi ki,
ardıcıllarını yetişdirsin.
Muğamlarımızın daha da inkişafı üçün
onu nəinki Azərbaycanda, eləcə də
Cənubi Qafqazda, hətta Şərq
dünyasında yetərincə təbliğ edə bilsin. Doğrudan da onun yaratdığı bu məclis əsl musiqi məktəbi
missiyasını uğurla yerinə yetirə
bildi. Hətta bəzi mütəxəssislər
deyirlər ki, Hacı Hüsü
Azərbaycanda ilk dəfə olaraq məhz Şuşada
«Xanəndələr İttifaqı» yaratmışdır. Onun üzvləri arasında dövrünün
çox məşhur
ifaçıları var idi:
Keçəçi oğlu Məhəmməd,
Dəli İsmayıl, Malıbəyli Cümşüd,
Məşədi İsi, Cabbar
Qaryağdıoğlu, Malıbəyli Həmid, Məşədi
Məmməd Fərzəliyev və başqaları.
Hacı Hüsü
muğamlarımızı dərindən bilirdi.
Onun hər pərdəsinə, guşəsinə
bələd idi. O, təkcə
muğamların gözəl ifaçısı deyildi, sadəcə misilsiz
oxumurdu, eyni zamanda onun təkmilləşdirilməsi
üzərində işləyərək nəfəsi ilə
can verdiyi bu milli sərvətimizə
yeni variantlar, guşələr
əlavə edirdi. Eyni
muğamı onunla bahəm başqa xanəndə də oxuyurdu.
Amma Hacı Hüsünün
nəfəsində bir başqa
aləmdə səslənirdi bu klassika... «Rast», «Şur», «Mahur» və başqa muğamlara onun gətirdiyi yeniliklər haqqında musiqişünaslar dəfələrlə söz açıblar. O, nəinki
təkmilləşdirirdi, yeniləşdirirdi, həm də
muğamların əsasında qəlbə yatımlı,
ürəyi titrədən təsnif və mahnılar
yaradardı. Elə buna görə də
Hacı Hüsü mədəniyyət
tariximizdə muğamların yaradıcısı kimi də öz
adını həkk etdirib. Bu barədə yenə də Firudin
Şuşinskinin kitabında oxuyuruq: «O, «Kürdü»
müğamına «Şahnaz»ı əlavə edərək
birlikdə «Kürdü-Şahnaz» oxumuşdur». Bu da maraqlıdır ki, Hacı
Hüsü Azərbaycanda tarın
atası sayılan Sadıqcanın müşayiəti ilə oxumağa daha çox üstünlük
verirmiş. Bu iki virtuoz sənətkarın
birləşməsi musiqi aləmində yeni bir ab-hava
yaradırdı.
Hacı Hüsünü
Qarabağda hamı çox
sevirdi. Kiminsə toyunda
Hacı Hüsü oxusa,
o gün o mərasimə dəvətsizlər də gələrdi.
Hətta belə bir ifadə işlədirdilər
ki, Hacı Hüsü
oxuyanda meşələrdən quşlar, dağlardan qaçaqlar o səsin
başına yığışardı. Bu
ifadə də elə-belə yaranmayıb. Bu
hadisəni gözləri ilə görənlərin xatirələrindən
öyrəndik ki, Hacı Hüsü
Sadıqcanla birlikdə İsa
bulağında çalıb-oxuyarkən ətrafa yayılan məlahətli
səsi qəribə bir mənzərə
yaradıb. Bülbüllər gəlib onun
çiyninə, papağına, tarın üstünə qonaraq hər iki sənətkarla
ağız-ağıza veriblər. Nəğmə nəğməyə
qarışıb. Bu cür
qeyri-adi «musiqi
«ansamblı»nın dirijoru olmağı
Hacı Hüsylə Sadıqcan bənzərsiz ifaları ilə
bacarırdılar. Bu faktı çox eşitmişik ki, xanəndələr oxuyanda
bülbüllərin bağrı çatlayıb, haradasa səs də veriblər, amma qoşalaşıb birlikdə «xor dəstəsi» yaratmaq nadir hadisədir.
Qaldı qaçaq
məsələsinə, deyilənə görə, el qəhrəmanı Qaçaq
Nəbi Hacı Hüsünün aşiqi olub. Hansı toyda, el
şənliyində bu böyük
xanəndə iştirak edərmişsə,
bu düyündən hali
olan Qaçaq Nəbi
də həmin məclisə təşrif buyurarmış. Belə
bir hadisə də danışırlar ki, günlərin birində pristavların, bəylərin,
tacirlərin qənimi kəsilən Qaçaq
Nəbinin qulağına xoş avaz gəlib. Dərhal igidlərini
başına toplayaraq deyib:
«Oxuyan Hüsüdür,
fikir verin, görün, hansı tərəfdən gəlir?
Sonra atları yəhərləyin, gedək».
Toy da
şuşalı Bala
Hacısadığın olub. Hacı Hüsünün zəngulələri dağda-daşda əks-səda verərək Qaçaq Nəbini yerindən oynadıb. Məclisin
şirin yerində bir
də kimsə xəbər gətirib: «Qaçaq
Nəbi gəlir». Təbii ki, məclisdə
əyləşən tacirlər, bəylər, xüsusilə
də pristav qulluğunda
olanlar həyəcanlanaraq təşvişə
düşüblər. Amma Nəbi məclisə
daxil olaraq
halını pozmadan təmkinlə bildirib: «Hüsünü
dinləməyə gəlmişəm». Vahimə də çəkilib
gedib. Qaçaq Nəbinin
ən çox sevdiyi muğam «Bayatı-Kürd» olub.
Bu muğamı da
Hacı Hüsü bir
özgə nəfəsdə oxuyarmış.
Xurşidbanu
Natəvan da Hacı Hüsünün
səsini çox sevərdi. Onun sarayında qurulan bütün məclislərin bəzəyi məhz
Hacı Hüsü olardı.
Şamaxıdan, Bakıdan da ona dəvətlər gələrdi. Hacı Hüsü Şərq klassiklərinin qəzəllərini
elə ilham və məhəbbətlə
oxuyardı ki, onu
«gözəllik aşiqi»
adlandırardılar. Bəlkə də buna görə onun
yaradıcılığı, həyatı ilə əlaqədar
el arasında əfsanə və rəvayətlər
yaranmışdı. Zəngin və hərtərəfli
yaradıcılıq diapazonuna malik olan Hacı Hüsünün improvizə qabiliyyətini heç kimlə müqayisə etmək mümkün deyildi.
Mədəniyyət xadimi Cəlilbəy Bağdadbəyov «Qarabağ xanəndələri haqqında xatirə»sində
yazırdı: «Qış mövsümü,
yuxunun şirin
olmasına baxmayaraq, Hacı Hüsü oxuyarkən uzaq
məhəllələrdən yüzlərlə adam gəlib bu cazibəli
səsə qulaq asardı. Hacı Hüsünün uzun nəfəsi
olmaqla bərabər, zənguləsinin
tayı-bərabəri yox idi.
O, ən çox da Qövsi Təbrizinin bir qəzəlini
tez-tez oxuyardı:
Sınıq səbudə su tutmaz qərar, mey durmaz,
Şikəstə könlümə
böhtəm ki, qan ilən
doludur».
Təəssüf ki,
bu görkəmli sənətkarın həyatının
son illəri o qədər
də xoş keçməyib. O, Ərəbistandan
Həcc ziyarətindən qayıtdıqdan sonra
cahil mollaların təzyiqinə tuş gəlib. Yalançı zahidlər onun Hacı olduğu üçün oxumasını günah sayıblar. Dinini
də, dilini də, vətənini də
ürəkdən sevən Hacı Hüsü
sənətini də çox istəyirdi.
Onun üçün oxumamaq ölümə bərabər idi. O, səsinə görə
tanınmışdı, sevilmişdi, ellər
arasında, uzaq-uzaq ölkələrdə
böyük hörmət-izzəti var idi, məclislər
yaraşığı idi. Amma
dövrün, zamanın xurafatı onun qarşısına ağır sədlər
çəkdi. Çıxış yolunu
başqa cür gördü. Uzun illər Şuşada Gövhər Ağa
məscidində minacat verməli oldu. Doğrudur, o, içindəki yanğını minacatla söndürə bilirdi
və səsindəki cazibə nəinki Şuşa
camaatını, hətta ətraf bölgələrdə yaşayanları
da özünə çəkərdi. Amma muğam ustadı üçün bu, çox az idi.
O, hərdən əlini qulağının dibinə verib əvvəlki tək «Segah»
oxumaq, zilə qalxmaq,
zəngulələri ilə bülbülləri dəli etmək
üçün əzab çəkirdi. Bir şam kimi
yanırdı, pərvanələri də çox
idi, onu söndürməyə
can atanlar da. Odla su
arasında qalmışdı. Bütün
bu ziddiyyətli münasibətlərə
dözüm gətirə bilməyən
Hacı Hüsü sonradan
Aşqabada köçməli olub. Elə dünyasını da
qürbət eldə dəyişib. Atalar doğru deyib: kiminin əvvəli, kiminin
axırı. Vaxtilə Hacı Hüsü
pis yaşamamışdı. Səsinin sayəsində
dolanışığı da gözəl
idi. Vurğunları onu
sevirdi. Günü toylarda, el şənliklərində
keçirdi. Yeri gələndə
kimsəsizlərə, köməyə ehtiyacı olanlara əl tuturdu. Böyük ürəyi və səxavətli
əli vardı. Amma Firudin
Şuşinskinin yazdığına
görə, həyatının sonu ehtiyac içində keçib.
Cəmi 59 il yaşayan unudulmaz sənətkarın
ən böyük arzusu
muğamlarımızın daha da çiçəklənməsini,
inkişafını görmək olub. O, başdan-ayağa musiqiyə bağlı, onunla nəfəs alan bir xanəndə idi. İndi Azərbaycan muğamları özünün yeni
yüksəliş mərhələsini yaşayır. Milli sərvətimizin xoş
sorağı dünya ölkələrinin
möhtəşəm konsert
salonlarından gəlir. Hacı Hüsü
kimi muğam
ustadlarının yolunu ləyaqətlə
davam etdirən cavanların sırası
çoxalmaqdadır. Bütün bu xoş məqam və uğurlu anların müjdəsi yəqin ki, onun ruhuna
çatır...
İllər əsrlərə çevrildi. Şuşanın başına çox qovğalar gəldi.
Bu təzadlı dünyada
dəyişməyənsə Hacı Hüsü
kimi sənətkarlara olan
el məhəbbətidir. Həqiqətən
də Hacı Hüsü Azərbaycan muğam ifaçılığının ustad sənətkarlarından biri
kimi daim
yaşamaqdadır!
Flora Xəlilzadə,
yazıçı-publisist
Mədəniyyət.- 2012.- 8
avqust.- S. 13.