“Sevirəm”. “Yanıram”. “Gedirəm”...

Xan qızı bütün bunlara əməl etdi, “Ölürəm”indən isə... nakam getdi

Misralarındakı “sevirəm” ifadələrinin önlərində-sonlarındakı hiss-həyəcanların “necə - nə cür” dərəcələri göstərir ki, onun sevgi-məhəbbəti hər aşiq-məşuqunkuna bənzəməyib. “Yanıram”ları elə alovlar saçır ki, o “atəşi-nar”ları qar üstündə könlüçılpaq da dayanıb oxumaq olar.

Deməli, onun “sevirəm”, “yanıram”, “gedirəm”, “zar ağlaram”ları adi psixolojiliklərdən çox uzaq olduğu kimi, “ölürəm”i də biolojiliklərdən (1897-nin 2 oktyabr günü istisna edilməklə) çox iraq...

Bu xanım tək elə Xan qızı deyil, həm də böyük Azərbaycan qızıdır!

Bu xanım neçə-neçə romana, poemaya mövzu olası bir dastan-ömür yaşayıb. Tək elə yaşamayıb, həm də yaşadıb, yaradıb, yazıb. Ədəbiyyatımızın, mədəniyyətimizin bir hücrəsini elə yazıb-yaradıb, öz şəxsində sivilliyimizi, mesanatlığımızı elə dalğalandırıb, plüralizm, tolerantlıq, gender bərabərliyi ilə bağlı elə təəssüratlar yayıb ki, onun haqqında nə və necə desək, həcm və vəzncə nə qədər yazsaq da, əvəzini verməyəcək. Təxəllüsündən tutmuş fəaliyyətinədək bu böyük, “mürəkkəb” ismi layiq olduğu sifətə salmayacaq, zərfi-əvəzlikdən o yana getməyəcək. Bir sözlə, bu yazı böyük Xan qızı haqda balaca bir “rəiyyət sözü” çəpərindən, növbəti “yubiley yazısı” sərhədindən o yana getməyəcək...

Və elə bu məqamda hərb mayalı məşhur bir zərb-məsələ - “Aslanın erkəyi-dişisi olmaz”a yançıyan humanitar sayalı bir qəlb-məsəl: sənətkarın qadını-kişisi olmaz!

Bu qadının böyük və həm də təkrarsız dünyası vardı. Çoxlarının “beşgünlük”, “qəlp” deyib yaşadığı bu dünyanı bu qadın bütün qəlbi ilə duyub-yaşayıb. Dünya isə onu qədərincə qədir-qiymətləndirməyib. Elə bəlkə elə yaxşıymış; - belə poeziyanın yaranmasıyçün! Həm bizə bəxş etdiyi miras, ədəbi doyumsuzluq, həm də özünə qazandığı əbədi ölümsüzlükçün!..

Bu dəm nitqimə “Həm ziyarət, həm ticarət” məsəli gəldi, ardınca da belə bir “qarşıdurma”lı qarşılıq; -

Sənət və siyasət...

Öncə, sovetlər dönəmində üstü vurulmayan, hətta şayiə hesab etdirilməyə çalışılan məlum bir həqiqət haqqında kiçik bir haşiyə.

Çıxarışladığım haşiyə-həqiqət ondan ibarət ki, Xurşidbanunu ərə (bütün qəlbi, mahiyyəti, yaradıcılığı, ətraf aləmə təsiri ilə milli-mənəvi atom perspektivinə görə) çar Rusiyası verib. “Periferiya” zatlı Xan qızının kəbinini derjava təyinatlı imperiya kəsib və bizim “gəlini gərdəkdə!” (boğarlar) zərb-məsəlimizi bu qıza öz siyasi yaş senzinə uyğun (ictimai-ideoloji hədd-büluğa çatmamışdan) şamil edib.

1832-ci ilin yayında doğulmuş, Xan sarayının çox təcrübəli tərbiyəçilərindən mükəmməl dərs almış, Quran ayələrindən, dini ehkamlar, ərəb, fars dilləri, klassik ədəbiyyat, şeir, sənət, incəsənət qayda-qanunlarından tutmuş dövrün əsas ictimai-siyasi, mədəni-mənəvi ab-havasına qədər çox şeyi mənimsəmiş bu fenomenal məxluq 1850-ci ilin payızında - on səkkizcə yaşında - sıradanbir qız xeylağı kimi ərə verilir. Toy gecəsi Şuşa kimi ünlü bir mədəniyyət mərkəzində yuxulayıb-yumulan bəsirət gözü Dağıstanın ucqar, “üstüunlu” bir kəndində açılır. Yanında Qafqaz canişininin şəxsi yavəri Xasay bəy Usmiyevi görür. Təhtəl-şüurunda siyasi “elçi”lərinin məqsəd-məramı dolanır. Onların Mehdiqulu xan Cavanşir nəslinin Tiflisdəki mülk iddialarının həllinə köməkçi-vasitəçi kimi qoşduğu bu “taxt-tac bəyi”ni sonradan “izdivac bəyi” etmək məkr-məqsədlərini vərə-vird edir. Qanını qanına caladığı bu xalqla öz milləti arasında xeyli adət-ənənə, xarakter yaxınlığı olduğunu bilsə də, qaynar irfani həyat, oturuşmuş mədəniyyət, kübar ab-hava sarıdan korluq çəkir. Lakin bütün bunları da öz tərbiyə təmrinləri, şəcərə mədəniyyəti, əsilzadə səbri ilə qarşılayır.

Bir müddət sonra Xasay bəy onu özüylə Tiflisə gətirir və Xurşidbanu tək elə gənclik həyatının yox, həm də poetik qəlb dünyasının ən çiçəklənən dövrünü bu şəhərdə yaşamalı olur. Ancaq o çağlar bütün Qafqazın böyük mədəni mərkəzi sayılan Tiflis Xurşidbanunun gündəlik maddi-mənəvi tələbatlarını az-çox ödəsə də, onun şairanə arzuları, çağlar ilhamı, köhlən xəyalları ilə o qədər də həmahəngləşmir. Buna baxmayaraq, tezliklə incilər-incəliklər yaradıcısı kimi tanınacaq bu xanımın “çiçəklənən dövrü” daha əlamətdar, “bioloji yaradıcılıq” hadisələri ilə - övlad baratlarıyla naxışlanır. 1855-ci ildə oğlu Mehdiqulu, 1856-da qızı Xanbikə dünyaya gəlir. Lakin bu sevinc, şadlıq notları fonunda kədər xalları da səslənirdi. Amma nə qədər məşəqqətlər, sərt həyat imtahanları ilə üzləşsə də, o, əsl Azərbaycan xanım-xatınlığını, şəxsi nümunə-nümunəviliyini əldən vermir. Öz ailə səadətinə xal düşsə də, çevrəsindəki qız-gəlinlərin həyat yollarına mayak-dayaq olmaqdan yorulmur. Dövrün səhnəsiz, qəzetsiz, qonorarsız şairləri üçün “Məclisi-üns” adlı mükəmməl bir “şifahi nəşriyyat” təşkil edir. Şuşaya su kəməri çəkdirir. Araz çayından Mil düzünə böyük tutumlu su kəməri çəkmək təşəbbüsündə bulunur. Xanəndələri təkcə qəzəl-qoşmaları ilə deyil, “sol əlin bilmədiyi” şabaşlar, bəxşişlərlə də barındırır. Öz ağlı, düşüncəsi, fəhmi, qabiliyyəti, cəsarət və əməli fəaliyyətilə “köhnə yamaq, yun daramaq” missiyalı Azərbaycan qadınlarını fəal sabahlara, perspektiv ictimai sifarişlərə ruhlandırır. Özü isə özünün “Varımdı sinədə dərdü qəmi-nihan ölürəm”ində, böyük sələflərinin “Gör bu gerçək aşiqi - sərpa soyarlar, ağrımaz”ında, “Tutuşdu qəm oduna şad gördüyün könlüm”ündə...

“Heyhat”a sinonim həyat...

Deyilənlərə görə o, poetik eşq sərdarımızın “Ya rəbb, bəlayi-eşq ilə qıl aşina məni” misrasını hər dəfə böyük ləzzətlə söylər və eyni ləzzətlə də ağlayarmış...

Bir insan kimi yaşantıları, bir şairə kimi qoşu-qoşmantıları, daşa dəyən yar və analıq oxları, bir qadın kimi - böyük hərflə nəqş ediləsi Gileyləri öz tale mücrüsündən, müasirlərinin xatirəsindən, tədqiqatlarından daha çox, tarixin “səyyareyi-təyyarə”sinin “qara qutu”suna gömüldüyünə görə, bu real xanım bəzən adama bədii, əfsanəvi obraz təsiri bağışlayır. Sanki onun bioqrafiyası öz bioloji yaşantıları, fəaliyyət çabaları hesabına deyil, başqa sənətkarların bədii təxəyyül-təəssürat məcmularından yaradılıb. Zərif qadın çiyinlərinin bu qədər gərginlik, qayğı, kamına yetməyən sevgi, əzab-əziyyət materialları ilə yüklənməsi faktı - belə bir fenomenal kompleksi dərk etməyə yönələn düşüncələrin, təsəvvürlərin belə çiyinlərini əyir. Bunu onun tədqiqatçıları da (Bəylər Məmmədov, Vasif Quliyev və b.) bu və ya başqa səpgidə duyururlar. Onun verdiyi musiqi təlimi “Xanlıq Şükür” adı ilə tanınan bir xidmətçisini mətbəx kölgəliyindən küll-Qarabağın sənət günəşi işıqlığına çıxarır. O, öz analıq ələmlərini bir “qırağa” qoyaraq, qızı Xanbikəni özünəməxsus toxtaqlıq təmrinlərilə nəinki fəal həyata, həm də “balıq suda” deyiminə müvafiq “insan sevgi-məhəbbətdə” duyumuna gətirir, onu qəzəllər, rübailər yazmağa ruhlandırır. O, çəm-xəm edən taleyin kəm bəxtinə hördüyü torların saplarını öz unikal tikmələrinin naxışları ilə çözüb kölgələyir. O, dünyəvi şeirləri, qəzəlləri ilə yerli xanəndələri Şuşanın “gül-bülbül” sərhədlərindən çox uzaqlara “ezam” etdirir. O, xeyir-dua əllərini beş-on ildən sonra dahiləşəsi balaca Üzeyirin başına çəkir, Hacı Hüsülərin, Məşədi İsilərin, Cabbar əmilərin maddi-mənəvi yollarına uzadırdı.

Bir qismini xatırlatdığımız bu işlər, əməllər onun sənət, fərdi-ictimai mədəniyyət çalarlı əzabları fonunda baş verirdi. Çoxusu bizə, azısı canlı müasirlərinə - yan-yörəsindəkilərə belə mübhəm qalan sənət nüvəli əzabları fonunda. Xanımlarla bağlı üstüörtülü, qaçaraq işlədilən söz tək elə “qadın xəstəliyi” termini deyil ha, müqəyyəd bir “qadın əzabları” ifadəsi də var ki, gərək onları da dilə gətirmədən duyasan...

Şair olmasaydı, çox yəqin ki, onun da bu qəbil əzabları ümumqadınlığın həya “arxiv”lərinə gömülüb, görünməz-bilinməz olacaqdı. Aşağıdakı şeirinin xeyli ixtisarlığında belə tam görünən əzablarından gedir söhbət:

Varımdı sinədə dərdü qəmi-nihan, ölürəm,

Fəda olum sənə, gəl, eylə imtahan, ölürəm!

Dedin ki, çək əlini damənindən, - əl çəkdim.

Tərəhhüm eyləmədin axır, ey cavan, ölürəm!

Fəraqdan tükənib tabü taqətim, billah,

Vüsalə yetməz əlim, zarü Natəvan, ölürəm!

Dilində, qələmində belə deməyinə baxmayın, -

O, ölmədi!

Qəmli ömrü, ələmli qələmilə bitkin bir “dərd-kədər fərağı” yaratmış Xurşidbanu Natəvan bütün müasirlərinin - müxtəlif sənət adamlarının, folklor müəllifi xalqın daimi marağına düşdü. Ədəbiyyatımızda ağı, ağrı-acı mövzusunu mükəmməl sənət səviyyəsində təqdim edən, “Ağlaram”, “Ölürəm”, “Sənsiz”, “Getdi” kimi yüksək ədəbi-bədii lövhələr yaradan bu xanım özündən sonrakı sənətkarlara özüylə bağlı yüksək yaradıcılıq ovqatı təlqin etmiş və etməkdədir. Hələ sağlığında qəzəllərilə böyük xanəndələri yer-yurdlarından dəbərdib bütün Qafqaza, İrana-Turana poetik xəbər-ətər yaydıran şair, sonralar böyük irsi ilə tədqiqatçıları, rəssamları, heykəltəraşları, bəstəkarları da öz sevdaları, “qəmi-nihan”ları üstə kökləmiş, bir sıra yaradıcıların mövzusuna, əsərlərin leytmotivinə çevrilmişdir. Xalq rəssamı Cəlal Qaryağdı onun Bakıda ucalan (“Azərbaycan” kinoteatrı qarşısında) monumental heykəlini yaratmış, Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyev “Xurşidbanu Natəvan” pyesini, Xalq artisti Vasif Adıgözəlov “Natəvan” operasını, “Qərənfil” mahnı-romansını yazmış, tədqiqatçılar adına neçə-neçə kitablar bağlamışlar.

Ömrünün sonlarında qələmə aldığı “Qərənfil”ini oxuduqca bu şairanə gülə xitablarını qəlbin əks-səda süzgəcindən keçirdikcə, onun öz adını da eşidirsən:

Səni gülşən ara aşüftə gördüm,

Yəqin bildim tutub sevda, qərənfil!

Üzündən pərdeyi-nazın kənar et,

Unutma aşiqi haşa, qərənfil!

Bu beytlərin son kəlmələrini “Natəvan!” kimi də almaq olmazmı?

O, həyatda - bir az orda, bir az burda, daha çox da Şuşa həyət-bacasında 65 il yaşadı. 1897-ci ilin oktyabrında dünyasını dəyişib Ağdamın “İmarət” qəbiristanlığında dəfn olundu. Sonra başladı əbədi ömür yaşamağa ki, hələlik bunun 115 ili gedir...

Tahir Abbaslı

Mədəniyyət.- 2012.- 15 avqust.- S. 13.