Əfsanəvi
sənətkarın kino fəaliyyəti
Müslüm
Maqomayev - 70
Məşhur
Maqomayev soyadı Azərbaycan incəsənəti və mədəniyyəti
tarixinə qızıl hərflərlə həkk
olunmuşdur. Görkəmli Azərbaycan bəstəkarı, Əməkdar
incəsənət xadimi, dirijor, ictimai xadim Müslüm
Maqomayevin (baba) “Şah İsmayıl” və “Nərgiz”
operaları milli opera sənətimizin inkişafı tarixində
əhəmiyyətli yer tutur. Bəstəkar 1934-cü ildə
çəkilən “Sovet Azərbaycanının incəsənəti”
sənədli filminə musiqi yazıb. Film milli incəsənətimizin
inkişafından, təbliğindən və incəsənət
ustalarının xalqa xidmətindən bəhs edir.
Bəstəkarın oğlu Məhəmməd
Maqomayev fortepiano sinfi üzrə konservatoriyanı, eyni vaxtda rəssamlıq
məktəbini bitirmişdi. O, konsert proqramları ilə
çıxış etməklə yanaşı, Bakıda,
Qroznıda, Nalçikdə tamaşalara tərtibat vermiş,
bir sıra filmlərin rəssamı olmuş, həm də
aktyor kimi çıxış etmişdir. “Abbasın bədbəxtliyi”
adlı ilk animasiya filmimizin (1935) quruluşçu rəssamlarından
biri olmuşdur.
1941-ci ildə Böyük Vətən
müharibəsi başlayanda Məhəmməd
könüllü cəbhəyə getmişdi. Böyük
qardaşı Camaləddinə tez-tez məktub yazırdı.
Məktubların birində qeyd etmişdi ki, əgər
müharibədən qayıda bilməsə oğlunun
qayğısına qalsın. C.Maqomayev qardaşının
arzusunu həyata keçirdi. Gələcəyin böyük
müğənnisi əmisinin yanında həddi-büluğa
çatana qədər yaşadı. Əmisi rəhmətə
gedənə kimi onun taleyində fəal rol oynadı.
Nəvə Müslüm Maqomayevin
şöhrətə gedən yolu çox qısa oldu. Hələ
18 yaşı tamam olmamış Helsinki festivalında onu minlərlə
tamaşaçı dinlədi. 20 yaşında Moskvada Kreml
sarayında çıxış etdi, ümumittifaq
miqyasında məşhurlaşdı. Çox keçmədi
ki, bütün dünyada şöhrət qazandı.
* * *
Görkəmli sənətkarın
həyat və yaradıcılığı
kinematoqrafçıların da diqqətindən
yayınmamış, onu “Oxuyur Müslüm Maqomayev”, “Nizami”,
“Yarımçıq qalmış mahnı” və “Moskva
notlarda” filmlərində çəkmişlər.
“Oxuyur Müslüm Maqomayev” musiqili rəngli tammetrajlı televiziya filminin yaradıcıları (ssenari müəllifləri Tofiq İsmayılov, İqor Boqdanov, rejissor T.İsmayılov, operator İ.Boqdanov) gözəl təşəbbüs göstərərək, hələ 30 yaşı tamam olmamış respublikanın “Xalq artisti” kimi fəxri ada layiq görülən (1971) Müslüm Maqomayev haqqında dolğun, məzmunlu sənət əsəri yaratmışlar.
C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında istehsal olunmuş filmdə M.Maqomayev çoxşaxəli, nadir istedad sahibi kimi tamaşaçıların gözü qarşısında canlanır. Filmə baxdıqda görürük ki, Müslüm təkcə müğənni deyil, o həm də bəstəkar, pianoçu, rəssam və heykəltəraşdır. Belə hərtərəfli qabiliyyət hər kəsə müyəssər olmur.
Filmdə Müslüm opera və kino aktyoru kimi çıxış edir. Bir saatdan çox davam edən ekran əsərinə baxdıqdan sonra onun sənətkarlığı haqqında müfəssəl məlumata malik olursan. O, film boyu maraqlı, rəngarəng estrada mahnıları ilə yanaşı, operalardan ariyaları da özünəməxsus məlahətlə ifa edir. Səsi gah büllur bulaq kimi qaynayır, gah da həzin mehə qarışıb uzaqlara yayılır. Tamaşaçı onun ifasında Aslan şahın (“Şah İsmayıl”), Oneginin (“Yevgeni Onegin”), Riqolettonun (“Riqoletto”), Mefistofelin (“Faust”) məşhur ariyalarını dinləyir, müğənninin istedadına heyran qalır. Axı bu obrazlar müxtəlif xarakterli, müxtəlif taleli şəxslərdir. Müslüm ekranda yaratdığı hər bir obrazın mənəvi aləminə nüfuz edir. Onun hərəkətlərini, üzündəki cizgiləri ustalıqla tamaşaçıya çatdırmağı bacarır.
M.Maqomayev Aslan şahın simasında şübhəli, qəzəbli, Mefistofeldə vahiməli, Onegində şən, Riqolettoda kədərlidir. Lakin o, hər bir obrazda sadə və təbiidir. Bu, onu göstərir ki, müğənni kino sənətinin incəliklərini yaxşı başa düşür. Ona görə də kamera qarşısında özünü sərbəst aparır, hər obrazı özünəməxsus ustalıqla yaratmağa nail olur.
Filmdə tamaşaçıya vətənpərvərlik və iftixar hisləri aşılayan bərəkətli Azərbaycan torpağı tərənnüm olunur. Müğənni bu epizodlarda bələdçilik edib bizi bol bəhrəli Muğanda, Mil düzündə, Şirvanda gəzdirir, Göygölə aparır, doğma yurdumuzu bütün dünyaya tanıtdırır. O, sanki demək istəyir: “Buyurun, Odlar Yurduna, onun gözəlliklərinə tamaşa etmək üçün bizə qonaq gəlin, qapımız dostların üzünə həmişə açıqdır”.
Kadrlar bir-birini əvəz edir. Müslüm müharibə əleyhinə
mahnı oxuyur. Bu səhnəyə həyəcansız baxmaq olmur. Müslümün bəstələdiyi “Sonuncu akkord” mahnısı xüsusilə
dərin təsir bağışlayır. Bəstəkar bu mahnını üzünü görmədiyi
atasının və müharibədə həlak
olmuş vətən oğullarının əziz
xatirəsinə həsr
etmişdir. Axı Müslümün
atası müharibənin
qurtarmasına bir neçə gün qalmış həlak olmuşdur. Bu mahnını oxuyarkən müğənni gözlərimiz
qarşısında müharibəyə
nifrət bəsləyən
əsl mübariz, sülh carçısı
kimi canlanır.
Rejissor T.İsmayılov filmlə
bağlı demişdir:
“Məqsədimiz o idi
ki, məşhur müğənni haqqında
adi film-konsert çəkməyək. Əksinə, filmimiz müəyyən süjetə malik olsun, aktyor oyunu
ilə zinətlənsin.
Biz Müslümün yeni mahnılarının interpretasiyası üzərində
necə gərgin çalışdığını, inadlı məşqlərini
gördük və bunları kino lentində əks etdirməyə çalışdıq.
Müğənninin özünə qarşı
bu tələbkarlığını
ekranda görən tamaşaçılar onun
sənət yollarında
inamla irəliləməsinin
səbəblərini dərk
edirlər”.
Filmin rəssamları Rafiz
İsmayılov və
Nadir Zeynalovdur. Ekran əsərində
bəstəkar Polad Bülbüloğlunun yeni
mahnılarından da istifadə olunmuşdur.
Bu film o vaxtlar nəinki Sovet İttifaqında, həm də xarici ölkələrdə böyük
uğur qazandı.
* * *
C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında istehsal olunmuş “Yarımçıq
qalmış mahnı”
musiqili bədii filmi (1979) yazıçı
Maqsud İbrahimbəyovun
“Baritonla orkestr üçün konsert” povesti əsasında ekranlaşdırılmışdır. Filmin ssenari müəllifi və quruluşçu rejissoru da M.İbrahimbəyovdur.
Əsərdə gənc və
istedadlı müğənninin
yaradıcılıq yolunun
başlanğıcından söhbət gedir.
Mikayıl pərəstiş etdiyi müğənni-artist
kimi öz istedadı ilə milyonlarla insanın rəğbətini qazanan böyük aktyor olmaq istəyir. O, “Qızıl qaz” özfəaliyyət vokal
instrumental ansamblının solistidir. Mikayıl qastrolda olarkən
mehmanxanada öz pərəstişkarı ilə
görüşür. Müğənni ona ürək-dirək
verir, böyük sənətə gedən yolda uğurlar arzulayır.
Filmdə məşhur müğənni
və artist rolunda
SSRİ Xalq artisti M.Maqomayev çəkilmişdir.
Yaradıcı qrup onun istedadından mümkün
qədər istifadə
etməyə çalışmışdır.
Sözsüz ki, Xalq artistinin iştirakı və ifaları filmi daha da
baxımlı etmişdir.
* * *
Rejissor Eldar Quliyevin
“Nizami” tarixi-bioqrafik kinoromanı (1982) dahi Azərbaycan şairinin həyat və yaradıcılığına həsr
olunmuşdur. Filmdə şairin
obrazı, o uzaq illərdə Azərbaycan
xalqının siyasi və sosial həyatının ab-havası,
insan münasibətlərinin
mürəkkəb dünyası
öz əksini tapmışdır. Ekran əsərində
dahi şairin mürəkkəb obrazını
yaratmaq görkəmli
müğənni və
bəstəkar M.Maqomayevə
qismət olmuşdur.
O, həm də filmin bəstəkarıdır.
Filmin ssenarisini Eldar
Quliyev yazıçı
İsa Hüseynovla birgə yazmışdır.
Vətənpərvərlik, öz torpağına,
xalqına məhəbbət,
qadına hörmət,
tərəqqiyə, sülhə
meyl, poeziyanın qüdrətli gücü
- Nizami əsərlərinin
bu motivlərindən müəlliflər bütünlüklə
istifadə edərək,
orijinal və müasir təfsirli, dərin fikirli, miqyaslı əsər yaratmışlar.
Müəlliflər filmdə şairin
həyatının müəyyən
bir dövrünü canlandırmış, lakin
bu zaman kəsiyində Nizami yaradıcılığının əsas bədii və fəlsəfi motivlərini yerləşdirmişlər.
Burada xronologiya əsas götürülmüşdür. Çünki Nizami sənətkar
kimi daha maraqlıdır. Filmdə də
söhbət onun yaradıcılığından gedir.
Parlaq fərdi yaradıcılığa
malik olan M.Maqomayev Nizaminin dövrünü və ölməz misralarını
dönə-dönə mütaliə
edib, onu öz istedad və yaradıcılıq
prizmasından keçirərək
şairin fərdi obrazını yarada bilmişdir.
Bəstəkar
və müğənni
M.Maqomayev bu barədə belə demişdir: “İndiyədək
bu əqidədəyəm
ki, müğənni oxumalıdır. Elə buna görə
də təkcə musiqili filmlərdə deyil, başqa janrlarda yaradılan filmlərdə də çəkilmək barəsində
bir neçə münasib təklifi rədd etmişəm.
Lakin rejissor E.Quliyevin təklifi o qədər qeyri-adi, o qədər cəzbedici oldu ki, məni düşünməyə
vadar etdi”.
M.Maqomayev rejissor E.Quliyevin beş filminə
musiqi bəstələmişdir:
“Nizami” (1982), “Gümüşgöl
əfsanəsi” (1984), “Burulğan”
(1986), “Təxribat” (1989), “Nə
gözəldir bu dünya” (1989). Bundan başqa o, “Abşeron
ritmləri” (1970), “Nəğməkar
torpaq” (1980) film-konsertlərində
mahnılar ifa etmişdir.
Ümumiyyətlə, musiqi filmdə
mühüm bədii ifadə vasitəsidir.
O, filmin ideyasını
tamaşaçıya daha
asan çatdırır,
cərəyan edən
hadisələrin təsir
qüvvəsini artırır,
qəhrəmanların daxili
aləmlərinin üzə
çıxmasında vasitəçi
rolunu oynayır. Biz bunu M.Maqomayevin
filmlərə yazdığı
musiqi parçalarında
və mahnılarda da görə bilərik.
Bəstəkarın
musiqisi “Nizami” filmində bir sıra epizodları müşayiət edir, bu musiqi həm
kadrarxası, həm də kadrdaxili səslənir və bir çox funksiyaları yerinə yetirir: əsas epizodların ab-havasını
tamamlayır, hadisələrin
inkişafını xarakterizə
edir, personajların hərəkət və xarakterlərini şərh
edir.
Rejissor E.Quliyev müsahibələrinin
birində “Nizami” filmində baş rola niyə məhz Müslüm Maqomayevi çəkdiniz?”
sualına belə cavab vermuişdir: “Obraz üçün mənə mənəviyyatı
təmiz və dolğun bir insan lazım idi. Müslüm məhz belə
bir insan idi. Ona görə də
mən onu bu filmə dəvət
etdim. Onunla işləmək mənə xüsusi zövq verirdi. Həqiqətən də,
hər bir işində peşəkarlıq
nümayiş etdirən
Müslüm bu filmdə də unudulmaz obraz yaratdı...”
M.Maqomayev artıq uzun
müddət idi ki, Moskvada yaşayırdı.
O, sağlığında deyirdi:
“Azərbaycan mənim
atam, Rusiya anamdır. Mən Fiqaro kimiyəm,
həm orda, həm də burdayam”. Görkəmli sənətkar ölümünün
yaxınlaşdığını hiss edərkən 2007-ci ildə
Sergey Yeseninin sözlərinə
özünün sonuncu
“Əlvida, Bakı” mahnısını yazdı.
Dünyasını dəyişəndən sonra Müslüm vətəni Azərbaycana
qayıtdı, babasının
yanında torpağa tapşırıldı.
Aydın Kazımzadə,
Əməkdar incəsənət
xadimi
Mədəniyyət.-
2012.- 17 avqust.- S. 10.