Mədəniyyət
fədailəri: İsmayıl Həqqi
Tiflis Azərbaycan teatrının
yaranmasında, inkişafında, xüsusən təşkilatlanmasında
əməyi olan ziyalılardan biri də İsmayıl Həqqidir.
O, mədəniyyət tariximizə mühərrir, mürəttib,
aktyor, habelə mollanəsrəddinçi kimi daxil olmuşdur.
İsmayıl Səməd oğlu
Həsənzadə (Həqqi) ötən əsrin əvvəllərində
Tiflisdə yaşayan və fəaliyyət göstərən,
habelə müəyyən məqsədlə buraya gələn
ziyalılar - Cəlil Məmmədquluzadə, Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyev, Mirzə Ələkbər Sabir, Hüseyn
Cavid, Ömər Faiq, Hüseyn Ərəblinski, Əliqulu Qəmküsar,
Mirzəli Abbasov, Əziz Şərif və başqaları ilə
dostluq etmiş, yaradıcılıq ünsiyyəti
qurmuşdur. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki,
İsmayıl Həqqi 1930-cu illərdə böyük satirik
şairimiz Mirzə Ələkbər Sabir haqqında xatirələrini
qələmə almış və dərc etdirmişdir.
O, 1884-cü ildə Tiflisdə
anadan olub. Əmək fəaliyyətinə mürəttib
kimi başlayıb.
Bakıda «Kaspi» mətbəəsində,
Tiflisdə «Şərqi-Rus»
mətbəəsində işləyib.
Sonralar «Molla Nəsrəddin» jurnalının mətbəəsində
çalışıb.
İsmayıl Həqqi «Molla
Nəsrəddin»də həm
də mühərrir kimi fəaliyyət göstərib. Jurnalda özünün
şeir və felyetonları ilə çıxış edib.
Həm
Tiflis ziyalıları, həm
də «Molla Nəsrəddin»in müəllifləri
və əməkdaşları
arasında böyük
nüfuzu olub. Buna görə də
Cəlil Məmmədquluzadə
Tiflisdə olmayanda jurnalı Əliqulu Qəmküsar və Məmmədəli Sidqi ilə birlikdə İsmayıl Həqqiyə
tapşırarmış.
Müasirlərinin xatirələrindən məlum olur ki, İsmayıl Həqqi həm də aktyor kimi fəaliyyət göstərib. Eyni zamanda
Tiflis Azərbaycan teatrının
təşkilatlanması və
inkişafı üçün
fəal çalışıb.
Məlumdur ki, 1912-ci ildə
Tiflisdə bu teatr üçün xüsusi bina - «Auditoriya» açılmışdır.
«Auditoriya»nın açılış
mərasiminin hazırlanması
və keçirilməsində
Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyev, Firidun bəy Köçərli,
Hüseyn bəy Mirzəcamalov, Həbib bəy Köçərlinski
və başqa ziyalılarla birlikdə İsmayıl Həqqi də yaxından iştirak etmişdir. Məhz həmin il «Auditoriya»nın
səhnəsində, şəhərin
digər teatrlarının
binalarında truppa çoxsaylı tamaşalar
göstərmişdir.
Professor Əziz
Şərifin «Keçmiş
günlərdən» kitabından:
«Səhnədə birpərdəli
gülməli komediya,
vodevillərlə yanaşı,
«Yağışdan çıxdıq,
yağmura düşdük»,
«Hacı Qara», «Müsyö Jordan və dərviş Məstəli
şah», «Pəhləvanani-zəmanə»,
«Bəxtsiz cavan», «Zorən təbib», «Tamahkarlıq düşmən
qazanar» və sair bu kimi
iri əsərlər də göstərilirdi ki, bu tamaşalarda
əsas iştirakçılar
Mirzəli Abbasov, Mirseyfəddin Kirmanşahlı,
Həbib Köçərlinski,
Sadıqbəyov, İsmayıl
Həqqi, Mirzəxan Quliyev və başqalarından ibarət
idi». Mənbələrdə İsmayıl Həqqinin
Hacı Qara obrazını böyük
məharətlə yaratdığı
xüsusi qeyd edilmişdir.
Professor Əziz
Şərifin xatirələrindən
məlum olur ki, Tiflis Azərbaycan teatrının 1913-1914-cü illər
mövsümü türk
dramaturqu Namiq Kamalın «Zavallı cocuq», «Vətən» və «Akif bəy»
əsərlərinin tamaşaları
ilə başlamışdır.
Həmin
səhnə əsərlərində
Mirseyfəddin Kirmanşahlı,
Həbib Köçərlinski
və Əbülfət
Vəli ilə birlikdə İsmayıl Həqqi də çıxış etmişdir.
«Akif bəy» tamaşası barədə böyük sənətkarımız Hüseyn
Cavidin «İqbal» qəzetinin 9 oktyabr
1913-cü il tarixli sayında «Müxbir» imzası ilə «Tiflisdən teatr, yaxud sənəti-tamaşada
təbəddül və
tərəqqi» adlı
məqaləsi dərc
edilmişdir. Hüseyn Cavid
məqalədə əsəri
və tamaşanı təhlil etmiş, aktyorların oyununu, o cümlədən İsmayıl
Həqqinin ifasını
yüksək dəyərləndirmişdir.
Məqalədə
oxuyuruq: “İmdi artistlərə gələlim.
Akif bəy rolunu ifa edən Kirmanşahski
cənablarının (Mirseyfəddin
Kirmanşahlı - A. B.) tərzi-tələffüzü
aydın, səmimi və aldığı vəziyyətlər tamamilə
yerində olub, heç bir qüsur nəzərə çarpmayırdı. Müşarileyh hənuz gəncdir. Məsləkində daha ziyadə ciddiyyət göstərəcək olursa,
Qafqazımız ciddən
qiymətdar bir artist qazanmış olacaqdır.…
Əsəd bəy rolunu ifa edən Abbasov
cənablarına gəlincə,
mumileyh sənəti-tamaşada
ibraz etdiyi iqtidardan başqa, tələffüzündəki ahəng
və üslubda bəhlə bir səlasət vardı ki, adətən İstanbul artistlərini xatırladırdı...
Şahin bəy rolundakı
Ələsgərov cənabları
da vicdanlı bir məmur, xeyirxah bir arxadaş
qədər ifayi-vəzifə
edirdi. Hələ meyxanaçı - M.X.Quliyev cənabları (Mirzəxan Quliyev nəzərdə tutulur -
A.B.) Türkiyənin cəstü çalak
rum meyxanaçılarından əsla seçilməyirdi.
Yüzbaşov cənablarının sərxoşluqdakı məharəti,
Əliyevin tərəddüdlü
və qorxaqca vəziyyəti, İsmayıl
Həqqi əfəndinin
şətarətli halları
və laübali qəhqəhələri ayrı-ayrı
birər qiyməti-haiz
idi”.
Tiflis Azərbaycan
teatrı truppasının
iki yerə - iki cəmiyyətə, hətta ayrı-ayrı qruplara ayrılması və onların ayrı-ayrılıqda çıxış
etməsi barədə
«Mədəniyyət»in oxucularına
məlumat vermişik.
Görkəmli ədibimiz Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyev bu cəmiyyət və qrupları birləşdirmiş, yaratdığı
yeni teatr cəmiyyətinə yeni istedadlar cəlb etmişdir. Həmin vaxt məhz
yazıçının təşəbbüsü
ilə cəmiyyətin
idarə heyətinə
seçilənlərdən biri də İsmayıl
Həqqi olmuşdur.
Gürcüstanın
Xalq artisti İbrahim İsfahanlının
xatirələrindən: “Böyük
ədib Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyevin Tiflisdə olmasından istifadə edən hər iki cəmiyyətin
nümayəndələri onunla
görüşdülər, hər iki cəmiyyətin
iclası oldu, həmin iclasda hər iki cəmiyyət
birləşdi. Haqverdiyevin təklifi
ilə cəmiyyəti
idarə etmək üçün heyət seçildi. Heyətə daxil olanlar: Əlimirzə Nərimanov,
İsmayıl Həqqi,
Ələkbər Seyfi,
Əsgər Naxçıvanlı,
Həsən Səbri»
(Şurəddin Məmmədli.
«İbrahim İsfahanlı».
Tbilisi, 1997, səh.
56).
İsmayıl Həqqinin cəmiyyəti
idarə edəcək
heyətə daxil edilməsi onun təşkilatçılıq qabiliyyətinə malik olması ilə əlaqədardır və
aktyorun bu keyfiyyəti Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyevə də məlum idi.
Cəlil Məmmədquluzadə 1910-cu ildə
məşhur el aşığı
Nəcəfqulunu və
bir neçə aşığı Qarabağdan
Tiflisə dəvət
etmiş, Gürcü
Əyanları Teatrında
Qarabağ aşıqlarının
Tiflis Azərbaycan teatrının
aktyorları ilə birlikdə «El aşıqlarının
konserti» keçirilmişdir.
Həmin
konsertin əsas təşkilatçılarından biri İsmayıl Həqqi olmuşdur.
Bununla yanaşı, o, Tiflisdə
yaşayan ziyalıları
tez-tez bir yerə toplayar, öz evində onların iştirakı ilə müxtəlif məclislər təşkil
edərdi. Belə
məclislərdən biri
- 1914-cü il martın 11-də İsmayıl
Həqqinin öz evində təşkil etdiyi məclis barədə professor Əziz
Şərifin gündəliyinə
və sonradan qələmə aldığı
xatirələrinə istinadən
«Mədəniyyət»in oxucularına
məlumat vermişik.
Həmin məclisdə
Hüseyn Cavid, Hüseyn Ərəblinski,
habelə Tiflisdə yaşayan ziyalı və aktyorlardan Mirzəli Abbasov, Əliqulu Qəmküsar, Mirseyfəddin Kirmanşahlı,
Əşrəf Yüzbaşov,
Nadir İbrahimov, Məmmədtağı
Ələsgərov, Seyid
Şuşinski və bir çox başqaları iştirak etmişlər. Elə bu fakt özü İsmayıl Həqqinin Tiflis ziyalıları
arasında böyük
nüfuza malik olduğunu, sayılıb-seçildiyini
sübuta yetirir.
O vaxtlar Şeytanbazar məhəlləsində,
azərbaycanlıların toplaşdığı
«Auditoriya» ilə yanaşı, başqa bir mədəniyyət mərkəzi - qiraətxana
da fəaliyyət göstərirdi. Burada yeni çap
olunmuş qəzet və jurnalları oxumaq mümkün idi. Qiraətxana Bakı və
Tiflisdə, habelə Türkiyə və Rusiyada çıxan qəzet-jurnalları alırdı.
Şeytanbazar məhəlləsində üçüncü bir mədəniyyət mərkəzi
də vardı. Bu, İsmayıl Həqqiyə
məxsus «Şərq»
mətbəəsi idi.
Professor Əziz Şərif xatirələrində
yazır ki, İsmayıl Həqqi öz qardaşı və köməkçisi
ilə birlikdə burada kiçik sifarişlər çap edir, bəzən broşür və kitabçalar buraxırmış.
Əziz Şərifin rus dilindən tərcümə
etdiyi «Rəhm çeşməsi» adlı
kitabça da 1912-ci ildə burada çap olunmuşdur.
Bütün bunlarla yanaşı,
«Şərq» mətbəəsi
azərbaycanlı ziyalıların
ən çox toplaşdığı məkan,
görüş yeri olmuşdur.
Əziz Şərifin «Keçmiş
günlərdən» kitabından:
«Mətbəənin (İsmayıl
Həqqiyə məxsus
«Şərq» mətbəəsi
- A. B.) kantoru bizim üçün bir klub kimi
idi. Bir adamla görüşmək,
bir kəsdən xəbər tutmaq, mədəniyyət aləmindən
təzə bir məlumat almaq və sair bu
kimi işlər üçün hamımız
Həqqinin kantoruna qaçar və həmişə burada öz arzumuzu yerinə yetirərdik.
Bir sözlə desək,
Tiflis azərbaycanlılarının mədəni mərkəzi
Həqqinin kantoru idi. Gündəliyimdəki qeydlər də
bunu, məncə, aydın göstərir».
Müasirlərinin yüksək qiymətləndirdiyi,
professor Əziz Şərifin
«Tiflisdə yaşayan
azərbaycanlı ziyalıların
sevimlisi, ağsaqqalı,
ruhu, vicdanı» adlandırdığı İsmayıl
Həqqi repressiya qurbanı olmuş, «vətən xaini» damğası ilə həbs edilmiş, 1938-ci ildə güllələnmişdir.
1957-ci ildə ona bəraət verilmişdir.
Adilxan Bayramov,
filologiya elmləri doktoru
Mədəniyyət.-
2012.- 29 avqust.- S. 12.