Daşişləmə
sənəti
Tarixə mədəni baxış
Daşişləmə ölkəmizdə zəngin ənənələrə
malik ən qədim və arxaik sənət növlərindən
biridir. Bu sənətin tarixi Azərbaycan ərazisində qədim
insanın təşəkkül tapdığı ilk dövrlərə gedib
çıxır.
Azıx, Damcılı, Tağlar, Daşsalahlı və digər Paleolit abidələrindən aşkar edilmiş maddi-mədəniyyət qalıqları, xüsusilə də bəsit daş alətlər yurdumuzun qədim sakinlərinin Daş dövründəki ilk sənət-peşə həyatından soraq verir.
İlk bəsit əmək alətləri qəlpələmə texnikası əsasında, zərbə üsulu ilə çaxmaq daşından hazırlanmış çapacaq tipli kobud çapma alətlərindən, dişəkləmə və gəzləmə üsulu ilə düzəldilmiş qaşov, iskənə, biz və bıçaqlardan ibarət olub. Orta və son Paleolit dövründə artıq daşdan təkcə əmək aləti kimi deyil, həm də müxtəlif növ kəsici və deşici silahlar da düzəldilməyə başlanılıb. Zaman ötdükcə daş alətlərin hazırlanması texnologiyası da inkişaf (Mezolit dövrü) edib. Dəmirin kəşfindən sonra isə ənənəvi daşişləmə sənətinin ən geniş yayılmış sahələrindən biri olan daş üzərində oyma sənəti meydana gəldi.
Oyma
sənətinin ilk nümunələrinə
Qobustan və Gəmiqayada rast
gəlirik. Eramızdan əvvəl VIII minilliyə aid olan Qobustan
qayaüstü rəsmləri itiuclu daş alətlərlə
oyulub. Dəmir və metal
alətlərin məişətdə tətbiq edilməsi daş alət və silahları
sıxışdırıb aradan
çıxardı və bununla da daşişləmə sənəti özünün yeni tarixi mərhələsinə qədəm qoydu. Hörmə inşaat texnikasının meydana
gəlməsi nəticəsində bu sənətin
bənnalıq, daşyonma, şəbəkəçilik,
həkkaklıq sahələri yarandı. Məhəlli
xüsusiyyətləri ilə fərqlənən bir sıra memarlıq məktəblərinin meydana gəlməsi və onların
çoxcəhətli səmərəli fəaliyyəti ənənəvi
daşişləmə sənətini daha
da zənginləşdirdi. Buna
nümunə kimi Şirvan-Abşeron
memarlıq məktəbini misal çəkmək
olar.
* * *
Daşişləmə
sənətinin arxaik növlərindən
biri olan ibtidai heykəltəraşlıq Azərbaycan ərazisində
hələ çox erkən inkişaf edib. Bu sənət növünün
tiplərinə (daş abidələrə)
həm insan, həm də heyvan
heykəli şəklində rast gəlinir.
Heyvan
heykəllərini əsasən qoç və
at fiqurları təşkil edir. İlk dövrlərdə
bəsit yonma texnikası ilə insan görkəmində düzəldilmiş daş heykəllər rəmzi məna kəsb
etməklə, zamanın ideologiyası və dini
baxışlarla üzvi surətdə
bağlı olub. Azərbaycan ərazisində
büt heykəllər ilk
orta əsrlərə qədər davam edib. Qədim Albaniya ərazisində bu
heykəllərin qalıqları aşkar edilmişdir. Daş heykəllərin
ikinci qrupunu təşkil
edən qoç və at
heykəlləri nisbətən sonrakı dövrdə meydana çıxaraq əsasən qəbirüstü
abidələr şəklində hazırlanıb. Azərbaycan
ərazisində İslam dini
yayılandan sonra insan
heykəlləri bütpərəstliyin qalığı kimi məhv edilsə də, heyvan
heykəlləri qəbirüstü abidə olması səbəbindən
dağıdılmayıb. Oyma üsulunda düzəldilmiş heyvan heykəlləri dekorativ
bəzək tərtibatı kimi real təsviri etibarı ilə bəsit insan heykəllərindən fərqlənirdi. Bu heykəllərə Azərbaycanın
dağlıq və dağətəyi ərazilərində daha çox rast gəlinir.
* * *
Daşişləmə sənətinin dekorativ baxımdan zəngin və mükəmməl növünü həkkaklıq təşkil edir. Həkkaklıq qəbirüstü abidələr və inşaat hissələrinin düzəldilməsində istifadə edilib( sənduqə və kitabələr). Feodalizm dövründə əhalinin aşağı təbəqələrindən fərqli olaraq, varlılar möhtəşəm saray və qəsrlər, dəbdəbəli yaşayış binaları tikdirirdilər. Daşdan tikilən tikililər bədii dekora malik oyma-nəqşlə bəzədilirdi. Bu da sənətin texniki cəhətdən inkişafına və təkmilləşməsinə gətirib çıxardı.
Orta əsrlərdə daş üzərində oyma sənəti ümumən xəttatlıq sənətinin bir qolunu təşkil edib. Bu dövrdə xəttatların əksəriyyəti həm də həkkaklıqla məşğul olublar. Tarixi kökləri Qobustan qaya təsvirlərinə gedib çatan Azərbaycan həkkaklıq sənəti orta əsrlərdə qrafik yazılar, həndəsi və nəbati naxışlar, eyni zamanda əşya təsvirlərində özünü göstərib. Həkkaklığın digər bir maraqlı cəhəti nəqqaşlığı özündə birləşdirməsidir. Ərəb əlifbasının xətt üslublarından istifadə edən həkkaklar çox vaxt hazırladıqları məmulatların boşluqlarını həndəsi və nəbati naxışlarla, ornamentlərlə tamamlayıb bəzədiklərindən, eyni zamanda nəqqaş vəzifəsini də yerinə yetirmiş olurdular.
XI-XIV əsr kitabələrində kufi xətt səciyyəvilik təşkil edirdisə, XVIII-XIX əsr kitabələri, bir qayda olaraq, nəstəliq üslubunda yazılıb. Həmin təcrübə və sənət sahəsindəki istehsal prosesləri bu gün də əhəmiyyətini itirməyib. Daş ustaları, daşyonan, cilalama kimi sənət növləri müasir zamanda da tələbat olan sahələrdir. Beləliklə, daşişləmə sənəti əməli ehtiyacdan yaranaraq bəsit formadan kamil incəsənət əsərlərinə, monumental-dekorativ sənət səviyyəsinədək mürəkkəb bir yol keçib.
Lalə Azəri
Mədəniyyət.-
2012.- 25 iyul.- S. 14.