Müşfiqin
nazlı Dilbəri
Kabus
illərin salnaməsi
Və
ya ruh sürgünlərinin divanə qadını
Hər
dəfə bu xanım, Müşfiqin ilham pərisi, həyatının
sevgisi, yaşam sevinci olan Dilbər Axundzadə, onun şəxsiyyəti,
yaşantıları və ömür yolu barədə
düşünəndə tərəddüdlər
yaşayıram. Onu gah qınayır, müdhiş əzablar gətirən
repressiya burulğanında büdrəməsinə,
böyük eşqin yuvasında sıxılıb
sarsılmasına görə məzəmmət edir, gah da
“hansı insan bu boyda məşəqqətlər
qarşısında tab gətirər”,- deyə
ona haqq qazandırıram. Amma son olaraq bir qənaətə gəlirəm:
Müşfiqin ürəyi boyda məhəbbət olan Dilbər
də Müşfiqini onun məhəbbəti qədər
sevmişdi. Əks halda o sevgidən ilhamlanıb
elə səmimi şeir seli yaranmazdı. Hər halda, bu
gün şair Müşfiq deyərkən xatırlanan ilk ad
onun yaralı qəlbinin yarı Dilbər olur.
Mən
ki, bilməz idim nədir məhəbbət...
Mikayıl
Müşfiq Dilbərlə öz sevgisinə, öz xoşbəxtliyinə
qovuşdu. Onda həyat necə də
gözəl, şən və firavan idi. Arzular
qanadlarında uçuşurdu sevgi ilə çırpınan
ürəklər. Bütün
çirkinliklərdən, məkrli planlardan və acı
sonluqdan xəbərsiz özlərinə aid dünyalarında
səadət yaşayırdılar. Dilbər
xanımın məlum «Müşfiqli günlərim» adlı
xatirələr kitabını vərəqləyərkən
bu sadə, mehriban ailənin yaşantıları gözlərimiz
önündə sərgilənir: “Evləndiyimiz vaxt
Müşfiq "Azərnəşr"də redaktor vəzifəsində
və 18 saylı məktəbdə müəllim işləyirdi.
Qazancı da pis deyildi. Balaca
otağımızda Müşfiq dağ şəlaləsi
kimi coşub-daşır, yazıb-yaradırdı. Müşfiqin bütün varlığı
şeirlə nəfəs alırdı. O, məni yuxudan
şeirlə oyadar, şeirlə söhbət edər,
axşamlar şeirin xoş zümzümələri ilə
yatırardı"...
Bu, əsl sevgi, Mikayıl
Müşfiqin həyatda qazandığı ilk xoşbəxtliyi
idi... Dilbərlə 7 il birlikdə
yaşadılar. İtkiləri, kədərli
günləri olsa belə, böyük eşqlərinə
sığınıb həyatın qismətinə razı
ömür sürməyə qərar verdilər. İlk göz ağrısını, körpə
balasını itirib ağır sarsıntılar keçirdikləri
məqamlarda da bir-birilərinə sığındılar.
Şair öz sevgisinin böyüklüyündə təsəlli
tapdı, Dilbər isə onun şeiriyyətində:
“Müşfiq elə nadir istedad idi ki, 7 il müddətində
mən onu tamamilə dərk edə bilməzdim. Onun coşqun qəlbinin döyüntülərini,
parlaq zəkasını bütünlüklə qavramaq
üçün uzun illər lazım idi. Lakin
Müşfiqlə keçirdiyim qısa həyatımı həmişə
ömrümün bahar fəsli kimi xatırlayıram"...
Əsdi
kədər rüzgarları
Mikayıl
Müşfiq oğlu Yalçının ölümü ilə
uzun müddət barışa bilmirdi. Həyatına
sevinc gətirən, ilhamına yeni qanad verən
övladının qəfil ölümü onu çox
sarsıtmışdı. Qələm
dostları tez-tez yanına gələr, ona təsəlli verməklə
ələmini, kədərini unutdurmağa
çalışardılar. Amma bu çətin
məqamda təzyiqlər də azalmırdı. Həmin hücumlardan bir müddət sonra oxucularla
görüşdən evə dönən M.Müşfiq
yaşadığı Nijnı Priyutskaya (indiki Süleyman Rəhimov)
küçəsinin yaxınlığında dayanan qara
maşının yanında iki iricüssəli kişinin
xısın-xısın söhbət etməsinə fikir vermədi.
Ondan nigaran qalan Dilbərin həyəcanını
sakitləşdirmək üçün evə tələsirdi.
Çünki son yaşananlardan, bu amansız
münasibətdən, nifrət dolu gözlərdən, saxta,
yalan dolu ittihamlardan qaçıb yalnız evində, sevimli
Dilbərinin və müəllimə işləyən
kiçik bacısı Balacaxanımın yanında təsəlli
tapırdı. Ona görə də ətrafda
baş verənlərə məhəl qoymadan pilləkənləri
tələsik qalxaraq qapını döydü.
Qapını açan Dilbər Müşfiqin yorğun
gözlərinə baxıb «Harada idin, niyə gec gələcəyini
qabaqcadan bildirmədin, axı Balacaxanımla gözümüz
yolda qalmışdı»,- deyə
nigarançılıq dolu baxışlarla Müşfiqini
süzdü. Elə bu dəm qapı möhkəm
döyüldü. Dilbər qapının
belə vaxtsız-vədəsiz döyülməsindən
diksindi və üzünə yayılan qorxu ilə
yoldaşını süzdü. Müşfiq
isə, heç nə olmamış kimi, Dilbəri sakitləşdirib
içəri otağa ötürdü və qapını
açdı.
- Mikayıl
Müşfiq İsmayılzadə sizsiniz?
- Bəli, mənəm!
Bizimlə getməlisiniz! - deyib heç ailəsinə xəbər verməsinə
də lüzum görmədilər.
Yolun kənarında
dayanan qara maşın onları gözləyirdi.
Qonşular qorxularından qapılarını açmağa
cürət etməsələr də, bəziləri mənzillərin
işığını söndürüb, pərdə
arxasından bu təlatümlü gecənin «qurbanı»na acıyırdılar...
Yalan ayaq
tutdu və yeridi
27 may 1937-ci ildə NKVD-nin təhlükəsizlik
kapitanı Çinmanın tərtib etdiyi arayışda
göstərilir ki, guya Mikayıl Müşfiq Qədir
oğlu İsmayılzadə mühacirətdəki
«Müsavat» gənclər təşkilatı ilə əlaqə
saxlayır. O, partiya və hökumətin ünvanına
böhtanlar deməkdən çəkinmir. Bundan
əlavə, şair «Azərbaycanın öz
azadlığı yoxdur, o, Rusiyanın koloniyasında
yaşayır» kimi qızışdırıcı sözləri
ilə xalq arasında narazılıq yaratmaq istəyir.
M.Müşfiq burjua-millətçi fikirləri, əksinqilabi
düşüncələri ilə ədəbiyyat sahəsində
bu yöndə iş aparmaqda günahkar bilinir. Həbs
olunmuş müttəhimlərin «könüllü» surətdə
yazdığı izahatlar da nəzərə
alınmış və müstəntiq tərəfindən
hazırlanan həmin arayışa əsasən, Mikayıl
Müşfiqin adına iyunun 3-də 508
nömrəli order yazılmış, 4-də isə həbs
edilmişdi.
NKVD rəisi Sumbatovun (Sumbatyan) və
SSRİ prokurorunun baş köməkçisi Rozovskinin
imzası ilə təsdiq olunan ittihamnamədə deyilir:
«1936-cı ilin sonlarında NKVD Azərbaycanda fəaliyyət
göstərən trotskiçi-millətçi təşkilatını
üzə çıxarıb zərərsizləşdirmişdir.
Azərbaycan SSR-in SSRİ tərkibindən
ayrılması istiqamətində bir çox millətçilər
hərbi yolla inqilab, ziyankarlıq, partiya və dövlət rəhbərlərinə
qarşı terrora əl atmağı qarşılarına məqsəd
qoymuşdular”.
Beləcə, cəfəng
ittihamlar, saxta şahid ifadələri və yalan dolu aktlar tərtib
olundu. İsmayılzadə Mikayıl
Müşfiq Qədir oğlu Azərbaycan SSR Cinayət Məcəlləsinin
64, 70, 73-cü maddələri ilə təqsirli bilindi.
Bundan sonra SSRİ Ali Məhkəməsinin Səyyar Hərbi
Kollegiyasının 5 yanvar 1938-ci il 11:20 dəqiqədə
başlanan məhkəməsi 11:40 dəqiqədə
İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qədir
oğlunun güllələnməsi hökmü ilə
başa çatdı. Hökm yanvarın 6-na
keçən gecə həyata keçirilir. Beləcə,
böyük eşqlə çırpınan daha bir ürək
susdurulur...
Böyük
eşqin acı sonu
1937-ci il noyabr
ayının 1-də M.Müşfiqin həyat
yoldaşının həbsi üçün də qərar
çıxarılır, noyabrın 2-də isə Dilbər
Rza qızı İsmayılzadə-Axundzadənin həbsi
üçün order yazılır. Həyat
yoldaşının güllələnməsindən bir ay
keçməmiş təhlükəsizlik leytenantı
Q.B.Avanesov ilk dindirmə aparır. Dilbər
xanım iki aylıq əzab-əziyyətli işgəncələrə
dözməyərək psixi gərginlik keçirir. O,
28 fevral 1938-ci ildə 1 saylı əsəb xəstəlikləri
xəstəxanasına müalicəyə göndərilir. Xəstəxananın
baş həkimi İ.İ.Antonov və qadın şöbəsinin
müdiri A.A.Əsgərovun 19 fevral 1939-cu il tarixdə tərtib
etdiyi aktda Dilbər Axundzadənin müalicə olunduğu
zaman gəldikləri nəticədən aydın olur ki, xəstənin
nitqi sistemsiz, suallara cavabı anlaşılmaz olmuşdur. Onun heç nə ilə maraqlanmadığı,
suallara ötəri cavab verdiyi qeyd olunur. 1938-ci
ilin oktyabrında Dilbər xanım sakitləşəndən
sonra hallyusinasiya (qarabasma) halları keçirir. 7 mart 1939-cu ildə Respublika prokurorluğunun
xüsusi işlər şöbəsi D.Axundzadənin həbsdən
azad olunması üçün təqdimat yazır. 10
mart 1939-cu ildə NKVD-nin rəis müavini Kərimovun
imzaladığı qərara əsasən D.Axundzadə həbsdən
azad edilir və istintaq işi arxivə verilir...
«Mənə
deyirlər, dəli olmusan...»
Dilbər xanımın həbsxana
həyatı, oradakı yaşantıları və
keçirdiyi ağır depressiyalar barədə onun həbsxana
yoldaşı, şairə Umgülsüm Sadıqzadənin
“Qala xatirələrim” adlı gündəliyində oxuyuruq:
“25 fevral 1938-ci il.
Bu günü yazmaya bilməzdim. Səhər tezdən bizim kamera ilə üzbəüz
kameradan dəhşətli hay-küy qopdu. Hamımız
qapıya toplaşdıq. Nə qədər acı bir mənzərə...
Şair Mikayıl Müşfiqin həyat
yoldaşı Dilbər ağlını itirib. Bu sözü dünəndən bəri eşidirdik.
Biz elə zənn edirdik ki, Dilbər, sadəcə,
əsəbi hallar keçirir. Amma vəziyyəti,
sən demə, doğrudan ciddi imiş. Nə
qədər acı da olsa, onunla bir kamerada olan qadınlar Dilbərin
onların kamerasından çıxarılmasını istəyirdilər”.
“27 fevral 1938-ci il.
Gecəni səhərə qədər
yatmadım. Dilbərin halı
hamımızı məyus etmişdi. Onu
yuxarıya - xəstəxanaya apardılar. Bizim
kameranın üstündə olan palatada ona iynə vurub otaqda
tək saxladılar. Axşama kimi yatdı.
Axşam isə ayılıb yenidən otaqda
ora-bura qaçmağa, ayağını yerə döyüb
öz-özünə danışmağa başladı.
Onun dediklərini aydın eşitmək olmasa da,
bəzilərini başa düşmək olurdu. “Mənə
deyirlər, dəli olmusan... Mən
yarımın yolunda ölməliyəm. Müşfiqim gəlsin,
atam gəlsin... Gedin, qapını döyün, deyin, atam gəlib
məni aparsın.... Yazıq Dilbər, kimsəsiz Dilbər
hey!..” Dilbərin halı bizdə can
qoymadı. Axı bu bizim sevimli şairimiz Müşfiqin
sevimli, nazlı Dilbəri idi...”
...Gündəliyi emosiyasız
oxumaq mümkün deyil. İnsan dişini sıxdıqda
bütün acılara tab gətirə biləcəyini, iradəsinin
möhkəmliyini heç zaman itirməyəcəyini
düşünür. Amma birdən ruhu
daralır, böyük ürəyi hərarətini itirir,
bütün əzablara son qoymaq, təslim olmaq istəyir.
Fiziki
məhbusluq bitsə də...
Bu məşəqqətləri,
təqib və təzyiqləri, tənə və təhqirləri
yaşayan «xalq düşmən»lərinin yaxınları
ömrü boyu ruh əsirliyində yaşamalı, mənəvi
məhbusluqda qalmalı oldular. Və təbii
ki, günahsız olmanın gətirdiyi hislər,
sarsıntılar və üzləşdikləri ədalətsizliyə
qarşı içərilərindəki üsyan
dalğası da heç zaman sakitləşmədi,
durulmadı. D.Axundzadə də həbsxanadan
azad olandan sonra yenə də özünü təqsirli bilməmişdi.
O, bəraət alandan sonra
M.Müşfiqin şəxsi ev əşyalarını
yazılı surətdə tələb etsə də,
şairin bacısı Balacaxanım İsmayılzadə buna
etiraz edərək əşyaların ona
çatacağını bildirir. Beləcə, əli
son xatirələrdən də üzülən Dilbər
şairlə bağlı yaşantılarını vərəqlərə
köçürüb «Müşfiqli günlərim» adlı
xatirələr kitabında təsəlli tapır.
Həmidə
Nizamiqızı
Mədəniyyət.-
2012.- 27 iyul.- S. 15.