Oxuyaq,
görək, kim?..
Haman bizim bu sevimli Möhsün Sənani!
Oxumamışdan, tanış
olmamışdan öncə, hələ bu başlıq-təqdimata
bir balaca təbəssümləndiniz, düşünüb-xəyallandınız,
yəqin. Amma neyləsəniz də, onu onun “paart, bir güllə!”
- deyə rüsvayi-tamaşaçı
etdiyi əşhədi-məhəbbət məşədisinə
- “eybi eyibsizlik olan aşiq”ə güldüyünüz
gülüşə alternativ etməyəcəyiniz
gümanındayam.
Təbii, o, həmin
səhnəyə qədər də tanınırdı, məşhur
idi. Amma o “qoçu”luqdan sonra Azərbaycan
səhnə-kino məkanına “paart, daha bir müqtədir sənətkar!”
məzmunlu sənət atəşi açılmış
oldu.
Bəri başdan bunu
da söyləyim ki, Möhsün Sənani hər cür təfsirə,
hər rakursdan təsvirə əl verən universal sənətkardır.
Lakin bu yazıda, nədənsə, o mənimçün
bir aktyorun üç möhtəşəm rolu aspektində
havalanır. Özü də - sonuncu hərfini
uzatmaq şərtilə - “necə” sualı ilə birgə.
Yəni, belə: “necəə, Möhsün Sənani (!) və üçcə rol?” Deyim ki, belə bir
sənət ampluasına - bu qədər uzun bioloji-fiziki
(1900-1981) və yaradıcılıq (60 il)
ömrünə, sənət məhsuldarlığına
malik bir aktyor haqda belə bir süftə təqdimatı normal
qarşılamayacaq hörmətli oxucular sırasında mən
özüm də varam. Ancaq onun haqqında oxuduqlarıma,
eşitdiklərimə, səhnədə və kinofilmlərdə
gördüklərimə istinadən məsələni məhz
belə görürəm: “Möhsün Sənani, tire,
üç rol”. Həyatını ifadə edən Əzabkeşlık,
Qəhrəmanlıq, Qoçuluq rolları...
Birinci - həyat yolu “rol”u
On iki yaşınadək
oynadığı bu “rol” əsərlərdə
axtarılmasın, hələ indi “yazılır”. Pozu
olmayan o haqqa, o “alın yazısı”na
“nahaqq” əlavə-ədəvalar qismində...
Ancaq onun bu ilk baş
roluna “daldan atılan daş” remarkası kimi baxmağa tələsməyin.
Yazımın bu ilk yarımbaşlıq “pərdə”sini tək
elə oxumaqla kifayətlənməyib, həm də tamaşa
edə bilsəniz, görəcəksiz ki, Möhsün Sənaninin
sənət səhnəsinə gələnədək
yaşadığı məhrumiyyətlər, sanki mərhəmətsiz
bir dramaturq və rejissor cütlüyü tərəfindən
hazırlanmış fəci həyat tamaşasıdır. Sanki bu həyat o dövr afişalarında tez-tez
görünən “Bir aktyorun teatrı” benefislərinə
adekvat olan “bir körpənin dramı”dır. Sanki bütün bunlar o balaca Möhsünü
heç hara yox, məhz səhnəyə, sənətə,
Möhsün Sənaniliyə gətirmək üçün
bir həyat vodevili imiş. Və əgər, möhtərəm
oxucular, siz də onun oğlunu - istedadlı jurnalist, gözəl
insan, “qırğıgöz redaktə ustası”, uzun illər
AzTV-də baş redaktor və sədr müavini işləmiş
mərhum Valid Sənani ilə tanış olmuş, söhbətlərinə
qulaq asmış olsaydınız, bu xəyallayıcı
“sanki”ləri təsdiqedici “halbuki” reallığında qəbul
edər, özünüzü bitkin bir tamaşaya
baxmış kimi hiss edərdiniz...
Belə: 1900-cü ilin 19 iyununda
Tiflisin məşhur “Şeytanbazar” məhəlləsində
sadə bir ruhani ailəsində anadan olmuş Möhsün 4
yaşında ikən ata-anadan yetim qalıb, nənəsinin
himayəsinə düşür. Nəvəsini
də oğlu kimi mərsiyəxan görmək istəyən
nənə Möhsünü mollalıq mədrəsəsinə
qoyur. Lakin 8 yaşında ikən bu
uşaq daha iki zərbə alır; nənəsi
dünyasını dəyişir, təhsili
yarımçıq qalır. “Əldən
ələ keçən vəfasız həyat” bu dəfə
ona daha vəfalı bir himayədar yetirir. Bu,
sonralar Xalq artisti olacaq Əli Qurbanovun anası Zinyət
xanım idi. Molla Zinyəti “daha vəfalı”
kimi sifətləndirməyimin bir damarı da bununla
bağlıdır ki, o, Möhsünün digər
doğmalarından, simsarlarından fərqli olaraq çox
yaşayır və onu öz çoxsaylı
övladlarından da çox sevələyib
qayğısına qalır.
Bəs, bu güzəran
“rejissor”unun - xalasının hədsiz qayğısı, canfəşanlığı
müqabilində “ailə truppası”nın
bu tifil üzvü neyləyir? Gümanınız
heç bir ənənəvi novella, kontrast, təzad
epizodlarına getməsin. O, sadəcə, xalasına bir
yük olmasından xəcalət çəkir və 9
yaşında ikən işləməyə başlayır. Qoynunda çox tarixi dramlar oynanılmış
“Şeytanbazar”da hər cür əzab-əziyyətə
qatlaşmalı olur. O “Şeytanbazar” ki, təkcə
alver meydanı yox, həm də gör-götür mərkəzi,
ictimai-sosial teatr “müəssisəsi” idi. Burada
çox xəlqi dialoqlar, canlı monoloqlar eşidən, təbii
səhnələr görən bu daimi “bezbilet” balacada,
ayaqüstü tamaşaçıda bütün bunları
alovlu yamsılamaq eşqi yaranır. Bu
eşqini vüsala yetirmək üçün hərdən
gündəlik qidasını belə ödəməyən
çörəkpuluna haram qatıb, yerlı teatrların,
Tiflisə qastrola gələn ünlü teatr
truppalarının tamaşalarına baxmağa gedir. Tezliklə səhnə aktyorlarının, meydan dərvişlərinin
ecazkar təqlidçisi kimi “Şeytanbazar” çevrəli
“dünya şöhrəti” qazanır.
On bir yaşında
birinci dəfə geniş izdiham qarşısına
çıxır. On iki yaşında həvəskarlar
dərnəyinə qoşulur, birpərdəli oyunlarda
sınanır. İlk rejissoru - “Tiflis müsəlman
artistləri dəstəsi”nin müqtədir
aktyoru Mirzəxan Quliyevin, Mirzəli Abbasov, Mustafa Mərdanov,
İbrahim İsfahanlı kimi məşhurların diqqətinə
düşür. Uşaqlıq dostlarından birinin atası -
“Vano dayı” dediyi bir gürcü on üç yaşlı
Möhsünü tramvay parkında işə düzəldəndən
sonra isə işləri tamam düzəlir; aldığı maaş özünü və
bacısını təmin etməklə yanaşı, əzabkeş
xalasına əl tutmağa da çatışır.
On beş
yaşından - 1915-ci ildən 1921-ci ilədək
böyük şöhrət çəkisi olan Tiflis Teatr
Truppasının məşhur aktyorları arasında yetərli
ad-san qazanan Möhsün Sənani Gavənin oğlu (“Dəmirçi
Gavə”), Vəli (“Arşın mal alan”), Hambal (“O olmasın,
bu olsun”), Rzaqulu (“Nadir şah”), Kassio (“Otello”) kimi məşhur
obrazlar yaradır, doğulduğu Tiflis şəhəriylə
bir şöhrət qazanır. Bakıda isə
onu daha çox, daha böyük rollar, daha genişmiqyaslı
şan-şöhrət gözləyirdi ki, yuxarıda dediyim
kimi, onlardan ikisini vurğulayacağam.
Qəhrəmanımızın
Qəhrəmanlıq rolu
1921-ci ildə o dövr Qafqaz
sivilizasiyasının Tiflis nəhrindən köçüb,
“çoxmillətli Bakı şəhri”nə düşən
Möhsün Sənaninin istedadı önündə, artıq
orada püxtələşmiş qabiliyyəti
qarşısında geniş üfüqlər
açılır. Afişalarda yeni, təxəllüs
baxımından isə bir qədər qəribə
görünən bu ad səhnədən-səhnəyə
daha gur parlamağa, yerli nəhənglər arasında
özünə yer tapıb ulduzlaşmağa başlayır.
Səhnədə Kassio, Laert, Serqo, Həsənağa,
Sadiq kimi seçmə obrazlar yaradır. Lakin
mən onun oynadıqlarından yalnız biri, artıq, vədimdən
bəlli rolu - “Vaqif” pyesindəki Eldar obrazı üzərində
dayanmaq qəsdindəyəm. Bir də ona
görə ki, bu rol Möhsün Sənaninin şəxsi, mənəvi,
psixoloji, yumoristik, hazırcavablıq və digər keyfiyyətlərini
də göstərməyin ən qısa-kəsə yolu,
yığcam-əncam mənbəyidir. Böyük sənətkarımızın
oğlu (Valid Sənani) danışırdı ki, həmişə
bizi sakitliyə, dava-dalaş salmamağa
çağırıb-çalışan, bir küçə
insidentimizi eşidəndə zəhmli-zəhmli göz
ağardan atam, bir gün mənə qayıtdı ki: “Sənin
ağıllılığın, əlaçılığın
haqda eşitdiklərim qulaqlarımı yağır edib, bəs
nə vaxt bir qoçaqlıq edəcək, evdən qıraqda
“ov ovlayıb, quş quşlayacaqsan?” Bu dəyqə
dur, get, kür-küçəmizdə nə qədər
davakar, xatakar uşaq var, hamısını yığ gətir
bu məhəlləyə”. Mən son aylar atamın
“Koroğlu”, “Qaçaq Nəbi” və s. dastanları
oxuduğundan, bəzən mənə oxutdurduğundan
“şübhə”lənmişdim; bilirdim ki, o, “Vaqif” pyesindəki
xalq qəhrəmanı Eldarı oynamağa
hazırlaşır. Onun dediyi kimi etdim. Məhəlləmizin
ən cigid, savaşqan uşaqlarını pəncərəmiz
önünə yığıb aralarına bir “lo” saldım
ki, gəl görəsən! Uşaqlar mənə “Qoçu Əsgər”in
oğlu kimi güzəşt edir, bəzən hətta mənim
balaca yumruqlarımın “şəbeh-qurban”ına
çevrilirdilər. Sonralar duydum ki, onlardan Tofiq
adlı birisinin əmranə səsi, ətrafındakıların
diqqətini cəzbetmə jestləri, atamın
özünün də etiraf etdiyinə görə,
sabahısı gün premyerası olan “Vaqif”dəki qəhrəman
Eldara - Möhsün Sənaniyə çox elementlər təlqin
etmişdi.
Həmin obrazla
bağlı daha bir etüd. Bir gün
Möhsün Sənani xəstələnir və həmin rolu
sonralar məşhur “Qaynana” operettasının libretto müəllifi
Məcid Şamxalov oynamalı olur. Hər şey
qaydasında getsə də, damarlarında qanı da məzə-məzhəkə
ilə axan Məcid-Eldar kütləvi səhnə məqamı
çıxıb qəhrəmanlıq monoloqu söylədiyi
maili “tribuna”nın 2 metrliyindən yox, 1
metrliyindən yerə atdanır. Növbəti
yaradıcılıq müzakirəsində rejissor bunu Məcid
Şamxalova irad tutur, bir də belə “özfəaliyyət”ə
yol verərsə, onu işdən çıxara biləcəyilə
hədələyir. Məsələyə qarışan
Möhsün Sənani bu səhnə “kriminal”ına
özünəməxsus münasibət bildirir; “Qardaş, mənim
maaşım 200 manatdır, Məcidinki 100 manat. Yazıq
uşaqdan nə istəyirsiz, fağır yarımştat
tullanıb də” - deyə qızmış əsəblərə
su səpir...
Kinomuzun Qoçusu
Bu böyük sənətkar
haqda danışanda da, yazanda da, göründüyü kimi,
sözün cilovunu buraxmamaq, baş alıb getməmək
mümkün deyil. Lakin həcm əndazəsi
baxımından onun filmoqrafiyasındakı 28 faktdan yalnız
biri - “O olmasın, bu olsun”dakı Qoçu Əsgəri haqda
söz açmalı oluram. Özü də
çox qısaca.
Üzeyir bəy
Hacıbəyli həmin abidə-əsərindəki bu
obrazı ilə XIX əsrin axırları, XX əsrin əvvəllərində
tüğyan edən Bakı qoçularını 1910-cu ildən
etibarən, necə deyərlər, yerlərində
oturtmağa başlamışdı. Lakin
dahi bəstəkar və ədibin sözünə, məncə,
Möhsün Sənani qədər qüvvət verən ikinci
bir sənətkarın adını çəkmək, onun bu
“kino hadisəsi”nə alternativ yansıtmaq mümkün deyil.
Siz onun “zərtutma” (“Adə, Baloğlan, iskan (stəkan) gətir,
hərif zər tutur!”) səhnəsindəki yalançı
qoqazlanmanı, qonaqlıqdakı muğam anında
yalanpış huş-guş ilə
özünügörkü, “Tarixi-Nadiri yarıyacan
oxumuşları” idarəetmə yekəxanalığı, “Adə,
Baloğlan, sür geriyə” jarqonunu ifadə tərzi, bazarda
digər qoçu qarşısındakı xəcilliyi, Məşədi
İbada pul istəyi xitablarında 2 min manatdan 10 manata
düşmə deqradasiyalarını necə
yaratdığının fərqindəsinizmi? Belədirsə,
daha başqa sözə nə ehtiyac, deyib, bu görkəmli
Xalq artistimizə rəhmət oxumaqla kifayətlənməyəkmi?
Görəsən, o
bizim bu fəxarət hisslərimizin şahidi olsaydı, sifətində
hansı cizgilər yaranardı? Mən biləni,
o cizgilərdə nə Eldardakı qəhrəmanlıqdan, nə
Əsgərdəki “qoçu”luqdan əsər-əlamət
olardı. Olsa-olsa, uşaqlıq illərindəki tale
dramatizmindən izlər görünərdi...
Tahir
Abbaslı
Mədəniyyət.-
2012.- 20 iyun.- S. 12.