Mədəniyyətimizə gözəl töhfə

Harda böyük zövqlə, ustalıqla toxunmuş incə, zərif xalça görürəmsə, indi həsrətlə boylandığım əlçatmaz uşaqlığım yadıma düşür. Uşaqlıq illərimin xatirə boxçasının ən qiymətli incisi məhz xalça ilə, xalça sənəti ilə bağlıdır.

Gözümü dünyaya açandan hər il payızın son ayı evimizdə hana qurulardı, ta yazın ilk ayınacan bu hanada nənəmin, anamın incə barmaqları əlvan çeşnili xalçalar, kilimlər toxuyardı. Saatlarla şirin zümzümə edə-edə xalça toxuyan anama baxmaqdan doymazdım. Mənə elə gələrdi ki, xalça toxuyanda mütləq zümzümə etmək lazımdır. Sanki bu şirin xalq nəğmələri də bir naxış idi. Ümumiyyətlə, o vaxtlar dünya gözümdə al-əlvan boyalı bir xalça idi, ömürlər isə onun rəngbərəng naxışı. Yaşa dolduqca o illərin və təsəvvürlərin həsrətini çox çəkdim.

Bu günlərdə kitabxanamıza daxil olan nəfis tərtibatlı, gözoxşayan bir kitab həsrətimi yenidən göynətdi. Bu, yaxşı tanıdığım, böyük hörmət bəslədiyim Azərbaycan xalça sənətinin təəssübkeşi, “Azər-İlmə” MMC-nin direktoru Vidadi Muradovun “Elm” nəşriyyatı tərəfindən çap olunmuş “Azərbaycan xalçaları. İrəvan qrupu” kitabıdır. Kitab “Azərbaycan xalçaları bütün məktəbləri ilə” adlı böyük bir layihədən olan İrəvan qrupuna həsr edilmişdir. Onu da qeyd edim ki, bir il öncə Vidadi müəllim Azərbaycan xalçalarının Qarabağ qrupuna aid gözəl bir kitab nəşr etdirmişdir. Mən kitabxanaçıyam və kitabla bağlı təsəvvürlərim, duyğularım bir qədər fərqlidir. Kitaba ilkin marağı onun zahiri görünüşü, tərtibatı oyadır.

“Azərbaycan xalçaları. İrəvan qrupu” kitabı çapına sərf olunmuş materiallardan dizaynına qədər elə keyfiyyətli, zərif və nəfisdir ki, unikal nəşr kimi fəxrlə hər yerdə sərgilənə bilər. Əsas şərtlərdən biri də odur ki, forma ilə məzmun bir-birinə uyuşsun, bir-birini tamamlasın. Tam səmimiyyətlə etiraf edim ki, son illərdə birnəfəsə, fasiləsiz oxuduğum yeganə kitab idi. Qələm ürəkdən su içir, qələmin mürəkkəbi ürək qanıdır. Belə olmasa yazılanı kimsə oxumaz. Mənə bu kitabı birnəfəsə oxutduran da bu məhəbbət, səmimiyyət idi. Müəlliflə naşirin, tərtibatçının duyğu və düşüncələri eyni mənbədən su içmişdir. Kitabı əlimdən yerə qoymaq istəmirdim. Bəzi yerləri dönə-dönə oxudum, xalça rəsmlərinə dönə-dönə baxdım və qəlbimə bu naxışlardan, boyalardan ilmə-ilmə xoş, şirin duyğular toxudum. Dünyaya, həyata bu rənglərlə baxmağa başladım. Məncə, bu kitab Azərbaycanın ulu mədəniyyətinin solmaz tarixinin bir parçasıdır.

Kitabın əvvəlində xəritələrlə müşayiət olunan tarixi oçerk verilmişdir. Azərbaycanın İrəvan bölgəsinin gerçək tarixi, “Erməni vilayəti”nin yaranması səbəbləri, İrəvan bölgəsinin erməniləşdirilməsi haqda təkzibedilməz tarixi faktlarla tanış olduqca bu gün başımıza gələn müsibətlərin də tarixi köklərini görür və gələcəkdə bu hadisələrin təkrarlanmaması üçün ruhən, qəlbən səfərbər olursan. Oçerkin müəllifləri Əməkdar elm xadimi, AMEA-nın müxbir üzvü Yaqub Mahmudov və tarix elmləri doktoru Kərim Şükürovdur.

Müəllif İrəvan qrupuna aid olan xalçalarımızın xarakteristikası və sənətkarlıq xüsusiyyətləri haqda geniş söhbət açır. Qərbi Azərbaycanın demək olar ki, bütün mahalları və onlara xas xalça növləri haqqında səriştəli mütəxəssis fikirləri, füsunkar xalça rəsmləri kitaba xüsusi rəng verir, qarşısıalınmaz maraq oyadır. Vidadi müəllimin dönə-dönə, həm də yana-yana vurğuladığı bir fikrə çox böyük təəssüflə biz də qatılırıq. Təbiətinin gözəlliyini, məişətinin xüsusi çalarlarını zaman-zaman xalçalarda əks etdirən elə mahallar, bölgələr var ki, hazırda bir ilmə belə vurulmur. Axı xalçalar hər bir xalqın kimliyinin, milli mənsubiyyətinin pozulmaz möhürlərindən biridir. Bax, bu kitab indiki Ermənistanın yerləşdiyi ərazinin Azərbaycanın qədim torpaqları olmasının ən gözəl sübutudur. Hər xalça bir dəlildir, təkzibedilməz faktdır, inkaredilməz həqiqətdir.

Dəfələrlə deportasiyaya məruz qalmış qərbi azərbaycanlılar təkcə sevinclərini, sevgilərini deyil, həm də ağrılarını, kədərlərini ilmə-ilmə xalçalara hörüblər, hiss və həyəcanlarını çeşnilərə köçürüblər. Ağbaba, Şorayel, Loru, Pəmbək, Şəmşəddin, Göyçə, Gərnibasar, Vedibasar, Zəngibasar, Sərdarabad, Qırxbulaq, Əştərək, Aparan, Dərəçiçək, Talın, Zəngəzur, Dərələyəz mahalları və İrəvan şəhərində toxunan xalıların sənətkarlıq imkanları, toxunma texnologiyası, rəng-naxış kompozisiyası haqqında verilən məlumatlardan və nümunələrdən bunu aydın görmək olar.

Kitabın böyük bir bölməsi şəxsi kolleksiyalarda saxlanılan 102 xalçaya həsr olunmuşdur. XVIII, XIX və XX əsrin əvvəllərinə aid olan müxtəlif çeşidli xalçaların hər biri bir tarixdir. Bu xalçalar öz dövrünün mənəviyyatını, mədəniyyətini, məişətini, əhval-ruhiyyəsini əks etdirir. Müəllifin hər bir xalçanın bədii quruluşu, rəng çalarları, sənətkarlıq xüsusiyyətləri haqqında müfəssəl məlumatı rəngli fotoşəkillərlə müşayiət olunur. Sonda kitabda təqdim olunan xalçaların toplandığı bölgələr və şəxslərin siyahısı verilmişdir.

Xalçaçılıq xalq sənətidir. Bu sənətin müəllimi, öyrədəni də xalqdır, şagirdi, öyrənəni də. Bu sənət xalqın qəlbindən qopan hisslərin, duyğuların inikasıdır. Azərbaycanın qədimdən-qədim, özünəxas, yad ştrixlərdən, nəfəslərdən uzaq ulu sənəti olan xalçaçılığı dərindən bilən, bütün ömrünü, bacarığını, gücünü bu sənətin inkişafına həsr edən Vidadi müəllimin yazdığı bu kitab Azərbaycan mədəniyyətinə gözəl alim, vətəndaş töhfəsidir.

Xuraman İsmayılova,

Əməkdar mədəniyyət işçisi

Mədəniyyət.- 2012.- 22 iyun.- S. 12.