Milli
könüllər Bülbülü
Onun səsində gül gülü
çağırır, bülbül bülbülü…
Bu gün - 22 iyun onun ad
günüdür. Murtuza Məşədi
Rza oğlu Məmmədovun doğum günü. Növbəti
bir bioloji varlığın bu dünyaya gəlim günü,
olum günü. Bəs onu dünya ilə bir edən təxəllüsü
ilə - sonralar dadlı istedadı, ünlü sənətilə
qazandığı adla yad edəcəyimizdə necə? Daha nə
“necə”, belədə hər gün onun ad günüdür!
Bülbül... Hələ bu
qeyri-adi adı almazdan öncə bu dünya necə də
maraqsız imiş onunçün... Elə onun o
çağkı, indiki və gələcək müasirləriçün
də xeyli monoton olacaqmış bu dünya...
Görəsən,
onun öz adi adı qulağına dəyəndən səs-sədası
dünyayla bir olana, öz şan-şöhrət
butasını bulanadək qəlbi hansı havaları, şərqiləri,
təsnifləri izhar edirmiş? Əntiq səslər,
ecazkar ifalar mərkəzi İtaliyaya getməsəymiş necə,
o ilahi səs ömrü boyu dilsiz qəfəs
varlıqları kimi dad döyüb qalmayacaqmış ki?
Bütün bu ehtimallara real bir əlavə: əgər o, dahi
Səs Bülbülü yox, eləcə “Murtuza Məşədi
Rza oğlu Məmmədov” kimi yaşasaydı, tariximizin statik
statistika, sükuti fonoteka dəryasına qərq olmuş
milyonlarla ad-soyadlardan birinin daşıyıcısı olaraq
qalacaqdı.
Lakin... Bülbül! Xalqımızın öz çağlar sənət
sevgisi dəryasından seçib-sonalayıb ona ad elədiyi
sevgili bir isim.
Bu ad bütöv bir
obrazdır. Milli Səs obrazı.
Sirli-sehrli nəfəs, xalqın verdiyi bu ada rəğmən
dünyəvi “qəfəs” obrazı...
Bülbüllər
Bunların
saysız-hesabsızları təbiətdə, bircəsi cəmiyyətdə.
Təbiətdəkilər güllü aləm
üçün oxuyur, cəmiyyətdəki küll-aləmçün.
Lakin...
Bu bir təəssüf
ifadəsi. Amma bu məqamda “lakin” təəssüfü
ürəkdən tikan çıxarmağa bəs eləmir.
Sabiranə ağrımaq gərək bu heynidə;
“lakin, amma, ancaq, leyk, əfsus!” Bu nidalarla bildirməliyik
ki, bizim bu milli könül Bülbülümüz haqda
çox az danışır, az yazır,
radio-TV-lərdə az verilişləyirik. Nəzərə
almırıq ki, ondan bəhs etməklə, Şuşadan,
Qarabağdan da söz açmış oluruq. Adam tanıyıram ki, onun “A teşti-teşti,
teşti, Vurdum Gilanı keşdim” sədası hesabına mənbələr
araşdırıb Gilan toponimi haqda geniş məlumat əldə
edib. Dostum var ki, onun “Mən aşıq bir az bəri, Gəncədən
bir az bəri, Öldürdün, ay qız, məni - Eylədin
diləzbəri” sədasının Məcnununa çevrilib,
kimdənsə soruşmağı ayıb
saydığından, taksi tutub, məxsusi səfər edib ki,
getsin, görsün, “Gəncədən bir az bəri” adlı
o yar oylağı haradır, necədir və bu boyda kişinin
səsini niyə belə ərşə çəkib...
Deməli, bu dediklərim
nə? Bu ki, bu dahi oğulun adı bir gündə beş çəkilərsə, üç də
o dahilər anasının - Şuşa xanım-xatunumuzun
namı hallanar. Fərqinə varılar ki, o yurdda “əsilli-nəsilli
zat”lar nəmənədir, “gəlmə
zad”lar nəsənə. Sonra da qafamızın
qapağını qarşımıza qoyub fikirləşərik
ki, niyə bəzi sənətbazlar haqda “cikindən-bikinə”
tutumlu yazılar, verilişlər, dosyelər verilir, bu qeyri-adi
sənətkar-obraz barədə, lətifəsi uzaq olsun,
“üç badam, bir qoz” sanılı söz
açılır. Əcəba, demirsizmi, birdən, məsələn,
hər gün, hər saat efir-ekranda Qarabağa dair “hələ
də susurlar” deyə ərk-görk edib gileyləndiyimiz
BMT-çilər, Minskçilər, AŞçılar -
bütün yadelli başçılar bu bəşəri sənətkarın
hər hansı bir ifasından feyzlənib, onun bioqrafiyası
ilə də tanış olmaq istədilər. Belədə
nə görəcəklər? İnternet saytında
bunumu ki (?!): “22 iyun 1897, Xanbağı (Şuşa) - 26
sentyabr, Bakı”! Hə, nə? Onun yurdunun - Şuşanın öz qələmimizlə
mötərizəarası işğala da
salınmasınımı? Nədən o
“Qırxqız”, “Topxana”, “Meşəli”, “Cıdır
düzü”, “Xankəndi” adlarının doğma, ekiz
qardaşı olan “Xanbağı” kimi dadlı toponim haqda bir
qırnıq siyasi-etnik məlumat, bir abzaslıq ədəbi-publisistik
təəssürat verilməsin? Hələ bu
gün də “Əməyi güllər açan Sərdarı,
Bünyadı var” oxuduğumuz halda, niyə burada
yazılmasın ki, bu ilahi səsi - dahi müğənnini əslən-nəslən
qarabağlı bir Ana doğub. Özü
də anamız Qarabağın bir ocağından digərinə
qonaq gedərkən məhz o Xanbağında dünyaya gətirib.
Həm də necə?! Qəza-qədərin
bu qəribə “doğum evi” məkanında tələsdiyindən
ayağı kəndirə düşən simsar
faytonçunun “dəh-dəh!” harayları, gələcək
“rəqiblik ehtimalından” səs-səsə vermiş
bülbüllərin cəh-cəh sədaları altında! Nə
üçün hər hansı bir ədəbi üslub ilə
vurğulanmasın ki, bu qədər sənət
ağaları yetirən o torpaq, nə əcəb, özlərini
buranın kökən etnosu adlandıran o dığaların
bircəciyinə belə, bir üskük sənət
südü əmizdirməmiş, bir oktava səs verməmiş
olsun?..
Bəli, mədəniyyətimizin
bu ecazkar səs, avaz, poetik hənirti, folkloranə
üyültü, professional nərilti, bəşəri dinlənti
- bir sözlə, bütöv bir musiqistan obrazı hər yerdə,
hər nüansda onun özünə layiq təqdim, təfsir
və təmsil edilməlidir.
Onun
digər adları
Bunlar çox, əksəriyyətilə
işim yox, götürək “Xalq artisti”ni.
Elə təkcə “xalq”? Xeyr! O bizim millətin
oğlu, dünyanın Artistidir.
Yığıncaqların,
tədbirlərin rəsmi və bədii hissələri olur.
Bunu insanlara da şamil etsək, Bülbüldə
bunların vəhdətini görərik. O, sənətin
həm predmeti idi, həm də şünası. Üzeyir bəyin “Koroğlu”sunun şah əsər
olduğu ilk dəfə məhz onun dilindən səslənib
(özü də, özü üçün
yazılmış ariyalarla bağlı yox, məhz “Nigarın
ariyası” ilə əlaqədar) və bunu elmi-aspektual şəkildə
əsaslandırıb. Həmin şah əsərin Moskva
dekadasında dahi müəlliflə yanaşı, bu dahi
ifaçının da kürəyinə, yalan-gerçək,
fəxarət dolu nəvazişlə əl çəkən
Stalinin “Moskvada qalıb çalışmaq istərdinizmi”
sualına razılaşmamaq əlaməti olaraq susan
Bülbülün dili geri qayıdarkən qatarda
açılır. Xanımının “niyə razılıq
vermədin” sualına “bəs musiqi folkloru ilə bağlı
yarımçıq qalmış tədqiqatım necə
olsun” cavabını verir...
Bülbülün
professor, musiqi folkloru tədqiqatçısı, professional
vokal məktəbimizin banisi olması faktları öz yerində,
onun ifaçılıq taktlarının öyrənilməsi
ayrıca bir institut işidir. Onun oxuyacağı hər
hansı bir mahnının, təsnifin, ariyanın ilk
sözünə qədərki sədaları bitkin bir
elmi-populyar “giriş”dir. Hər biri beş-üç dəqiqə
çəkən bu “şifahi əsərlər”in ilk misrasından
başlayaraq mövzu-mətləbə verdiyi motivasiya-ritmik
xarakter “məqsədli aspirantura”dır. O əsərlərin
son sətir-bəndlərində çilədiyi vüsali zəngulələr
müdafiəyə ehtiyacı olmayan “dissertasiya”lardır...
...Və
qeyri-ciddi bir “avtoreferat”
Bir kərə Bülbül haqda bir televiziya
verilişinə hər “növ” intellekt, səviyyə zümrələrilə
birgə baxırdım. Bu böyük mərasim sahibinin
özü də böyük adam idi,
qonaqlıq təşkil etdiyi otağı da, televizor cihazı
da.
Bu böyük,
geniş otaq-salonda böyüklərin bir qulağı və
bir gözü ekranda olsa da, öz aləmlərində idilər.
Balaca bir qızcığazsa döşəmədən
tapdığı, üfürə-üfürə
başı üzərində qovduğu zərif,
pırpız bir tükcüyün dalınca qaçmaqda idi.
Bülbül isə “Koroğlu”nun ən minor
ariyasındakı “səndən ayrı” sözləri, hicr
dolu zəngulələrilə qoç Koroğlunu xas
aşiqlik oduna yandırır, “ah, Nigarım!” - deyə dad döyürdü. Ariyanın ən
yuxa bir məqamında dörd-beş yaşlı o
qızcığaz öz məşğuliyyət “qov”unu
qovmaqda ola-ola, məclisin aşağı başında
oturmuş anasını çox ucadan səsləyərək:
“Ana, ana, o kişi ölür, qoymuyun onu ölməyə,
yazıxdı!” - deyə, gözlərini
ekrana zilləyib, donmuşdu elə bil...
Bu təmiz uşaq səsi,
uşaq sözü o məclisi diriltdi. Buradakı
bütün yar-yoldaşlar, qohum-qardaşlar həm də
dönüb vətəndaş oldular. Gözlənilmədən
təbii, xəlqi bir konfrans, milli bir məclis alındı.
“Kələm qonaqlığı”ndan kəlam mərasiminə
çevrilən o yığıncağı “giriş
sözü” ilə elə o qızcığazın atası
açdı. Dedi ki, Bülbülün səsi eşq
adlı əbədi müəmmanı Füzulinin
sözü, Üzeyir bəyin musiqisi qədər aça bilir.
Belə məclislər üçün hələ
naşı olan bir tələbə qız çəkingən
tərzdə buyurdu ki, Bülbülün səsində
bütün ataların - yəni kişilərin bütün
analara - yəni qadınlara nisbətdə amiranəlik, mənəm-mənəmlik
iddialılığını kompensasiya etmək cövhəri
var. O gözəl tələbə qızla üzbəüz
oturmuş gənc və yaraşıqlı professor dərhal əlavə
etdi: “Demək istəyirsiz ki, Bülbülün səsi məhəbbət
haqda deyilməmiş, yazılmamış bütün fikirləri
ifadə edir, hə?”
Gənc professorun obyektə tərifdən
çox, qarşısındakı subyektə yönəlik komplimentə
bənzəyən bu sözlərinin fonunda veriliş
aparıcısı Bülbülün həm də fenomenal
alim, professor şöhrətindən, SSRİ Xalq artisti,
SSRİ Dövlət mükafatı laureatı olmasından, 2
dəfə Lenin, 2 dəfə “Qırmızı Əmək
Bayrağı”, “Şərəf nişanı”, təhsil
aldığı İtaliyanın “Haribaldi” ordenləriylə təltif
edilməsindən danışırdı. Bu uzun titul
sadalamasından canı darıxan ağsaqqal bir
sürücü başını başlara qoşub: “Ay
zalım oğlu, bu mükafatlar mənim onun səsinə
vurğunluğumun yanında çox xırda şeylərdi,
- dedi və bu “yekələr” məclisinin ona da qulaq verdiyini
görüb, aparıcının qarasına əlavə etdi:
- Kişinin məcunlarından birini verin, dinləyib dirilək
də!” Bu kələ-kötür
“çıxış”dan sonra, buradakı “Nuhun gəmisi”
timsallı “xalq” susdu. Hamı yaxşı
tanıdığı daha bir “proletar”a - düzəltdiyi əşyalara
nəfəsdən başqa hər şey verən Dəmirçi
Aydına baxdı. Dəmirçi çəkic-zindan sədalı
səsiylə bir cümləlik nəqarət-nitq elədi:
“Bülbüldən zövq almaq üçün gərək
onu dinləyərkən bir sən olasan, bir də
özün...”
O “beynəlzümrə”
yığıncaqda mən də bir-iki kəlmə dedim, amma,
deyəsən, ən diqqətcil dinləyicim də elə
özüm oldum. Ərz etdim ki, Bülbül
oxuduğu məqamlarda həm ifaçı olub, həm dinləyici,
tamaşaçı, tənqidçi, təlimçi,
münsif və sair. O, ifa etdiyi mahnı, təsnif mətnlərindəki
zəif söz, misra və bəndlərə ecazkar səsi ilə
elə şəkər qatır ki, adam bəzən,
sözün, fikrin mənasına varmır. Söz,
fikir güclü olanda isə səsindəki emosiyanı
yığışdırıb bir kənara çəkilir,
bütün diqqətləri deklamasiya etdiyi sözün
üstünə yönəldir. Məsələn, “Bir
gün evlərinin lap qabağından, Titrəyib keçdiyim
yadıma düşdüüü, aman, aman, aay amaaan...”
O qonaqlıq sahibiylə çox
yaxın olduğumdan, mən o məclisdə bu ifanı, pisdən-yaxşıdan,
bir qədər təqlid də etdim. Bu yazıda isə...
Heyf ki, yazıda oxumaq olmur...
Tahir Abbaslı
Mədəniyyət.-
2012.- 22 iyun.- S. 6.