Burulğana
düşən ömür
Kabus illərin salnaməsi
İnsan övladı yaradılışdan
azadlığa, ruhunun hürriyyətinə can atır. Elə
buna görə də qadağaları, təzyiqləri,
olar-olmazları anlamaqda çətinlik çəkir.
Özü də bunun acı nəticələrinə
qatlaşaraq. Bu mənada vətəninin, xalqının gələcəyi
ilə bağlı yüksək ideyaları, parlaq amalları,
gözəl arzuları olanların əzabları daha
çox, sonucları isə daha faciəli olur.
Elə sovet imperiyasının
qanlı-qadalı 1937-ci il repressiyasına məruz qalan hür
düşüncəli say-seçmə
ziyalılarımızın, onların günahsız
övladlarının, biçarə həyat
yoldaşlarının, «xalq düşməni» damğası gəzdirənlərinin
də həyatları dəhşətlərlə dolu oldu.
Amansız repressiya qurbanları arasında böyük millətin
zərif, həm də böyük ürəkli
qadınları da var idi. Daim ətalətə məhkum
edildiyi düşünülən Şərq, Azərbaycan
qadınının öndə gedənləri, yeni
düşünənləri idi onlar.
Bu sayımızdan etibarən “Kabus
illərin salnaməsi” adlı rubrika altında Azərbaycan ədəbiyyatı,
mədəniyyəti, incəsənəti və ümumilikdə
fikir tarixində öz yeri olan və buna görə də
sovet rejiminin qəzəbinə düçar olaraq repressiya,
sürgün, məhrumiyyət və məşəqqətlərə
məruz qalan qadınlarımızın taleyinə, özlərindən
sonra qalan nisgilli xatirələrinə işıq tutmağa
çalışacağıq.
Sordum, ümidini qırma dedilər
Amma təəssüf, min təəssüf
ki, ümidlər yarı yolda qırıldı, arzular
yarımçıq, ömür tar-mar oldu. Ürəklərə
sığmayan azadlıq eşqi, ədalət diləyi,
hür yaşamaq istəyi qəbahətə, böyük
suça çevrildi. Beləcə, bu istəkdə bulunan
bütün düşünən beyinlərin həyatına
1937 rəqəmli bir ildırım düşdü. Bununla da
azadlığa can atanlar ömürlərini repressiya
dalğasında itirdilər. Bu adları sadalayıb, taleləri
araşdırdıqca, insanı qəribə bir vahimə
bürüyür: vətənini sevmək suçmuş...
Bu dəhşətli
ildırımın düşdüyü ailələrdən
biri də öndər ziyalılarımızdan olan Seyid
Hüseynin evi idi. O və ailə üzvləri, həyat
yoldaşı, gözəl şairə Umgülsüm
xanım və övladları - atasına son olaraq verdiyi “Ata,
nə vaxt qayıdacaqsan” sualına cavab ala bilməyən
balaca Toğrul, sonradan Azərbaycanın böyük sənətkarı,
fırça ustası olacaq Oqtay Sadıqzadə də bu fədailər
sırasında oldu...
Yazıçı-publisist, romantik
şeirlər müəllifi Umgülsüm Sadıqzadə məşum
1937-ci ildə həbs olunan ilk qadın
ziyalımızdandır. O, sözün tam mənasında,
faciəli bir ömür sürdü.
Bakının Novxanı və ətraf
kəndlərində məşhur olan Molla Əbdüləziz
kişinin üçüncü övladı olan
Umgülsüm hələ 8-9 yaşlarından şeiriyyətə
olan sevgisini büruzə verməyə başlayır. Onun fars
və ərəb dillərini mükəmməl bilməsi
klassik sənətkarların əsərlərini sərbəst
mütaliə etməsinə imkan yaradırdı. Elə bu
mütaliə sayəsində Umgülsüm sonralar heca ilə
yanaşı əruz vəznində də mükəmməl
şeir nümunələri yarada bilir. O, 1914-cü ildən
başlayaraq mütəmadi olaraq dövrün qabaqcıl
“Açıq söz”, “Birlik”, “İqbal”, “Yeni iqbal”,
“İstiqlal”, “Azərbaycan”, “Ədəbiyyat”, “Şərq
qadını” kimi dövri mətbuat orqanlarında çap
olunmağa başlayır.
Anneciyim, bu yaşıl dağlar mənim...
Umgülsüm
Sadıqzadənin həyat yoldaşı Seyid Hüseyn
dövrünün tanınmış ədibi, görkəmli
nasir və tənqidçisi idi. Elə deyəsən,
bütün bəlalar da bu izdivacdan qaynaqlanırdı. Seyid Hüseyn daha çox qadın
azadlığı, sosial və siyasi həyat, milli məsələlərlə
bağlı məqalələr yazırdı. Sovet hakimiyyəti qurulanda Bakıdan Xızıya gedərək
müəllimlik fəaliyyəti ilə məşğul olur.
Bir müddətdən sonra Bakıya qayıdan
yazıçı 1921-ci ildə həbs olunur. Üç aydan sonra Topçubaşov, Nərimanbəyov
kimi digər ziyalılarla birgə onun da dilindən “sovetlər
əleyhinə fəaliyyətdə olmayacağımıza
söz veririk” məzmunlu kağız alındıqdan sonra
azadlığa buraxılır.
1936-cı ildə Əhməd
Cavad, Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşfiq və bir çox
dəyərli Azərbaycan ziyalıları kimi Seyid Hüseyn də
“xalq düşməni” adı altında həbs olunur.
12493 nömrəli dustağın
ittihamnaməsi 1937-ci il noyabrın 17-də
Azərbaycan SSR Daxili İşlər Xalq
Komissarlığının əməkdaşları tərəfindən
təsdiq edilir. 1938-ci il yanvarın 5-nə
qapalı məhkəmə iclası təyin olunur. Cəmi 20
dəqiqə çəkən məhkəmə məşvərətdən
qayıdır və 10 dəqiqədən sonra hökm oxunur:
“Yazıçı Seyid Hüseyn Sadıqzadə əmlakı
müsadirə edilməklə ən ağır cəzaya -
güllələnməyə məhkum edilsin”.
Yanvarın 6-da onu
kameradan sonuncu dəfə çıxarırlar. Maşınla xeyli yol gedirlər, əmrin icra yerinə
çatanda dəniz havasını hiss edən Seyid Hüseyn
Qum adasında olduğunu anlayır. O, son dəfə
olaraq dənizin xoş qoxusunu ciyərlərinə çəkir,
son dəfə xəyalının gedə bildiyi yerlərə
boylanır, son dəfə sevdiklərinin, nigaranlıqla qoyub gəldiklərinin
adlarını pıçıldayır. Az
keçmədən əmr icra olunur...
37-nin
37 yaşlı qadına verdiyi 37 min acı...
Övladlarının
da dediyinə görə, atalarının həbsindən sonra
qara maşının yenidən qapılarında
dayanacağını bilirdilər. Təbii
ki, bu dəfə də sıra azadlıq,
turançılıq, türklük hayqıran Umgülsüm
xanımın idi. Elə də oldu, atalarından
sonra ailənin ikinci başçısı 37 yaşlı
Umgülsüm də həbs olundu. 6 ay
Bayıl həbsxanasında saxlanıldıqdan sonra o,
Rusiyanın Mordoviya Muxtar Vilayətinə sürgün edildi.
İstər Bayıl həbsxanasında, istərsə
də sürgündə olarkən keçirdiyi günlərin
nə qədər məşəqqətli olduğunu
Umgülsümün məhbəsdə olarkən
yazdığı “Qala xatirələrim” adlı gündəliyindən
oxuyuruq. Gündəliyi vərəqlədikcə
adamı, sadəcə, dəhşət bürüyür.
Dözülməsi mümkün olmayan şərait,
ədalətsiz münasibət, həsrət və iztirab
içində keçən günlər. Üstəgəl,
hər gün yaşanan dəhşətli hadisələrə
çarəsizcəsinə seyrçi olmaq...
“Qala
xatirələrim”i vərəqləyərkən
12 noyabr 1937-ci il.
“Bu gün iki gündür ki, burdayam. Keçirdiyim həyat mənə yuxu kimi gəlir.
Bir qovğa içindəyəm. Səhər saat 10-dur. Nadzor gəlib
qapının qıfılını açdı. Kamerada elə qarışıqlıq var ki, belə
bir şeyi mən ömrümdə təsəvvürümə
gətirə bilməzdim. Bütün
yorğan-döşəklər yerə sərilib. Axşamdan bəri 36 adamın ayaqyolu kimi istifadə
etdikləri ağzına qədər çirkab dolu vedrəylə
yanaşı qoyulan çay vedrəmizin də ağzı
açıqdır. Bu murdarlığı
və üfunətin iyini təmizləyəcək bir şey
yoxdur. Burada hər şey fövqəladə
bir şəkildədir. Kamerada çay içmək və
yemək üçün cəmi 18 qab var. 36 nəfər bu 18
qabda həm yemək yeyəcək, həm də çay
içəcəyik. Yeməkdən sonra
yuyulmayan qablarda növbəylə çay içmək,
qanımızı yemək kimi bir şeydir. Bunu
düşmənimə də arzu etmirəm!
Kamera adlandırılan bu on beş kvadratmetrlik otağın yarım
kvadratmetr olan pəncərəsindən saçılan günəşin
ziyası bir payız gününün son saatını
andırır. Hər kəs həzin surətdə
keçmiş və şirin həyatını anaraq
bütün vücudu ilə yanır...”
25 fevral 1938-ci il.
“Bu günü yazmaya bilməzdim. Səhər tezdən bizim kamera ilə üzbəüz
kameradan dəhşətli hay-küy qopdu. Hamımız
qapıya toplaşdıq. Nə qədər acı bir mənzərə...
Şair Mikayıl Müşfiqin həyat
yoldaşı Dilbər ağlını itirib. Bu sözü dünəndən bəri eşidirdik.
Biz elə zənn edirdik ki, Dilbər, sadəcə,
əsəbi hallar keçirir. Amma vəziyyəti,
sən demə, doğrudan ciddi imiş. Nə
qədər acı da olsa, onunla bir kamerada olan qadınlar Dilbərin
onların kamerasından çıxarılmasını istəyirdilər”.
27 fevral 1938-ci il.
“Gecəni səhərə qədər
yatmadım. Dilbərin halı
hamımızı məyus etmişdi. Onu
yuxarıya - xəstəxanaya apardılar. Bizim
kameranın üstündə olan palatada ona iynə vurub otaqda
tək saxladılar. Axşama kimi yatdı.
Axşam isə ayılıb yenidən otaqda
ora-bura qaçmağa, ayağını yerə döyüb
öz-özünə danışmağa başladı.
Onun dediklərini aydın eşitmək olmasa da,
bəzilərini başa düşmək olurdu. “Mənə
deyirlər, dəli olmusan... Mən
yarımın yolunda ölməliyəm. Müşfiqim gəlsin,
atam gəlsin... Gedin qapını döyün, deyin, atam gəlib
məni aparsın.... Yazıq Dilbər, kimsəsiz Dilbər
hey!..”
Dilbərin halı bizdə can
qoymadı. Axı bu bizim sevimli şairimiz Müşfiqin
sevimli, nazlı Dilbəri idi...”
... Gündəliyi
emosiyasız, göz yaşlarısız oxumaq mümkün
deyil. İnsan dişini sıxdıqda bütün
acılara tab gətirə biləcəyini, iradəsinin
möhkəmliyini heç zaman itirməyəcəyini
düşünür. Amma birdən ruhu
daralır, böyük ürəyi hərarətini itirir,
bütün əzablara son qoymaq, təslim olmaq istəyir.
Xanımın xatirələrini oxuduqca həm də ölməyin
ölmək istəyindən də çətin olduğunu
anladım....
Buzlu
şimaldan qopan rüzgar onu alıb apardı
Məlumdur ki, 1937-ci
ildə bir çox ziyalıların həyat yoldaşları
məhz onların özlərinə görə həbs
olunurdu. Amma arxiv materiallarından da
aydın görünür ki, Umgülsüm xanımın həbsinə
səbəb, sadəcə, onun Seyid Hüseynin həyat
yoldaşı olması deyildi. Onun
yaradıcılığı “Turan”, “Ey türk oğlu”,
“Builki mayısda”, “Bayrağım enərkən” , “Əməlim”,
“Çəkil, dəf ol!” kimi şeirlərinin mahiyyətinin
millətçiliyə, azadlıq
çağırışlarına,
turançılığa söykənməsi idi.
...Ey buzlu şimaldan qopan rüzgar!
Toxunma qəlbimə,
atəşi parlar.
Sakın, gəlmə, səni nəfəsim
boğar,
Dəf ol! Vətənimdə
görəməm səni.
Və ya 1919-cu ildə qələmə
aldığı başqa bir şeirində etdiyi
çağırış:
...Turan balasıyam, türkün
özündən,
Soyuq su içdim mən
pınar gözündən.
Yeni nur aldım o günəş
üzündən,
Şərəfli bir
dilək yaşadır məni.
... Bax, beləcə,
sevgili vətənin müstəqilliyi uğrunda üsyan edirdi
Umgülsüm. Azadlıq, müstəqillik
hayqırtılarını zərif bədəninə
sığmayan böyük ürəyindən belə
fışqırırdı. Təbii ki, bu
da quduz imperiyanın azğın idarəçilərinə
xoş gəlmirdi. Ona görə də minlərlə
millət sevdalılarımız kimi Umgülsümün də
üsyanı zülmət, nəhayətsiz əzablarla
müşayiət olunan kameralarda dəfn olundu. Amma əzablar bununla da bitmədi ki, bitmədi.
Sevgili oğlum... üzülməsin...
Günəşim bir
daha doğmayacaqmı?
Vəhşi qaranlığı
boğmayacaqmı?
Kölgələri
şəfəq qovmayacaqmı?
Sordum, ümidini
qırma dedilər.
Ümidsizlikdə
çırpınan şairəyə daha bir zərbə dəydi.
1942-ci ildə 20 yaşlı oğlu Oqtay da həbs
edilərək sürgünə göndərildi. 1946-cı ildə sürgündən azad olunaraq
Bakıya qayıdanda isə Oqtaya anasını görmək nəsib
olmadı. Yeddi illik dustaq həyatından
sonra azadlığa buraxılan Umgülsümə Bakıda
yaşamaq qadağan olunmuşdu. Elə
buna görə də o, Şamaxıda məskunlaşmağa
məcbur olur. Amma burada da çox
yaşamır və son yolçuluğuna çıxır.
Üç aydan sonra - 1944-cü ildə 44
yaşında Şamaxıda vəfat edir.
Beləcə, bir
ömrün, bir incə, duyğulu qəlbin nəğmələri
susur. Nə qədər dözümlü,
iradəli, güclü olsa belə, bir qadın, ana, şair
ürəyi, nəhayət ki, qırılır,
üzülür, küsür və ... sınır.
Həmidə
Nizamiqızı
Mədəniyyət.- 2012.- 2 mart.- S.
12.