Üç çinar

Ədəbiyyat tariximizdən

Azərbaycan tarixinin lazımi səviyyədə öyrənilməməsi və yazılmaması bir problem kimi həmişə Səməd Vurğunu narahat etmiş, şair bu işin gerçəkləşməsi naminə çalışmışdır. Onun 1930-cu illərdə qələmə aldığı, lakin sağlığında nəşr etdirmədiyi bir şeiri də bu mövzudadır.

«Lənkəran şeirləri» ümumi başlıqlı həmin şeiri ədibin irsinin cəfakeş toplayıcısı və qoruyucusu mərhum Aybəniz Vəkilova sonralar üzə çıxarmış və özünün ön sözü ilə birlikdə mətbuatda dərc etdirmişdi. Aybəniz xanım həmin ön sözündə yazmışdı: «Şeir əski əlifba ilə yazıldığından və 1936-cı ildə şairlə Ağdam və Lənkəranda görüşlər keçirildiyindən belə məlum olur ki, şeir məhz həmin il Lənkəran səfəri ilə əlaqədar qələmə alınmışdır».

Şeirdə göstərilir ki, uzun illər Azərbaycanın başı üzərində qara yellər əsmiş, neçə-neçə igidlər dara çəkilmişdir. Lakin xalqımız məhv olmamış, düşmən qarşısında mərdliklə dayanmış, ona layiqincə cavab vermişdir. Bunlar bizim tariximizdir, Azərbaycan xalqının yaşamış olduğu taledir. Bütün bunlar elmi əsaslarla öyrənilməli, qələmə alınmalıdır. Tariximiz elə öyrənilməlidir ki, bunun sayəsində dünya Azərbaycan adlı bir məmləkəti yaxından tanısın.

Şeirdə Azərbaycan tarixinin yazılması üçün məsuliyyət daşıyanlar, onun araşdırıcıları ciddi tənqid olunurlar:

Bəzən olur yazıq şair

Keçmiş günə, bizə dair

Arxivləri axtararaq,

Yığın-yığın, qalaq-qalaq

Kitablara göz gəzdirir,

Açır, baxır, seçir bir-bir.

Bir parası əfsanədir,

Baş çıxmayır bunlar nədir?

Arif gərək məni qansın,

Tarixçilər qoy utansın!

Yazılmamış tariximiz,

Tarixsizmi yarandıq biz?!

Şeir Xəzər sahilində bitmiş «Qoca çinar»a xitabən yazılmışdır. Əslində bu çinar Azərbaycanın rəmzidir. Şair də məhz Azərbaycana müraciət edir. Bu çinar ölkəmizə qoşun çəkib gələnlərin, üzümüzə «dost kimi» gülənlərin üstünə kölgə salmalı olmuş, elə buna görə də sonradan «pis günə» qalmış, öz müstəqilliyini itirmişdir. Azərbaycanın rus çarizmi tərəfindən istilasına aid misralar nisbətən yaxın keçmişimizin səhifələridir:

Külək vurdu çinarlığı...

Əsib coşan rus çarlığı

Üzərinə ordu çəkdi,

O, başında bostan əkdi...

Bu çölləri, bu dağları

Qapladı bir nalə səsi.

Qanlı çarın təntənəsi

Sevincindən göyə qalxdı,

Bizə «tatar» deyib baxdı.

Biz öldürdük generalı,

Tapdaladıq o medalı...

Şair xalqımızın həyatında baş vermiş hadisələri xatırlatmaqla onları öyrənməyin gərəkliyini bildirir, bu işdə tarixçilərə istiqamət verir.

Səməd Vurğun bütün əsərlərində Azərbaycan xalqının oğludur, o, dünənə də, bu günə də, sabaha da bir azərbaycanlı kimi baxır, doğma diyarı da məhz azərbaycanlı kimi görürdü. Azərbaycanın özü də, sakinləri də, dağı da, aranı da, ən kiçik ağacı, daşı, kolu da onun üçün əzizdir, doğmadır. Bu baxımdan «Çinarın şikayəti» (1936) şeiri xüsusi maraq doğurur.

Şeirin yazılması konkret bir hadisə ilə bağlıdır. 1936-cı ildən Gəncədə işləmiş və burada Səməd Vurğunla dəfələrlə görüşmüş jurnalist Ənvər Qasımov öz xatirələrində yazır: «Növbəti gəzintilərimizin birində şairə (S.Vurğuna - A.B.) Gəncə çinarlarının qorunmamasından, hətta bu köhlənlərin baxımsız qaldığından şikayətləndim. Şair sözümə dil yetirdi:

- ...Çinarlar qədim Gəncənin şöhrətidir. Hər ağacın dibində bir manqal tüstülənir, ağacların əlçatmaz budaqları dəhrələnir.

Həmin bağdan bir küçə aralı, o zamankı Sənaye Texnikumunun qabağında bir cüt çinarın kəsilmək qorxusu altında olduğunu dedikdə Səməd Vurğun pərt oldu. Bir neçə dəqiqədən sonra şair həmin qoşa çinarın görüşünə getdi... Gövdəsi əl-ələ vermiş beş igidin qulac qollarına çatan həmin çinarları gördükdə Səməd lal-kar durub xeyli baxdı. Onun çöhrəsində heyranlıqla qəzəb bir-birinə qarışdı. Mən hiss etdim ki, şairi əsəbiləşdirmişəm, suçumu yüngüllətmək üçün günahkar halda dedim:

- Bu küçədən düz vağzala qədər tramvay yolu çəkirlər, deyəsən, çinarlar relslərin düz salınmasına mane olacaq...

Səməd Vurğun Şəhər Xalq Deputatları Sovetinin sədri Həmid Sultanovun, Partiya Komitəsinin birinci katibi İbrahim Tağıyevin yanına getdi, şəhərdə mədəniyyət işlərinin inkişafı, təbiətin mühafizəsi barədə onlarla nə danışdı, nə məsləhətləşdisə, həmin çinarları kəsmədilər... Ancaq şair Bakıya qayıdandan sonra «Çinarın şikayəti» şeirini yazdı, həmin şeiri gərək ki, 1936-cı ilin axırlarında «Kommunist» qəzetinin səhifələrində çap edildi».

Şeir ilk dəfə müəllifin belə bir qeydi ilə çap olunmuşdur: «Bəzi şəhərlərimizdə «ağıllı» mühəndislərin quruluş proyektinə görə çinarlar yıxılmalı imiş. Vətənimizin gözəl təbiətinə qarşı bu kimi qaba rəftarın qarşısını almaq üçün şair öz səsini ucaltmalıdır».

«Çinarın şikayəti» ağacın dilindən yazılmışdır. Bu qoca dünyanın şahidi olan çinar dil açıb şairə şikayətlənir. O deyir ki, hər gəlib gedən onun kölgəsində dincəlir, yaş torpağında bağçalar gül açır, hər yarpağında quşların adı var, budaqları isə hava səngəridir. Bu çinarın başına karvanlar dolaşmış, çahangirlər bağrını doğramışdır. Lakin qocaman çinar Vətən torpağı üzərində həmişə vüqarla dayanmış, öz əzəmətini itirməmişdir:

Başımda oynamış yüz boranlı qış...

Sanma ki, qüdrətim, gücüm qalmamış.

Bax, ayrılmamışam öz kötüyümdən!..

Qəhrəman bir elin timsalıyam mən...

Göründüyü kimi, Səməd Vurğun çinarı həm təbiətin nadir neməti, təmiz havanın və suyun, münbitliyin mənbəyi, həm də ulu tariximizin şahidi kimi qoruyur, gələcək nəsillərə çatdırılmasını istəyir. Şairin təsvirində bu qocaman çinar yurdun rəmzidir. Məhz buna görə də onu ana torpaqdan ayırmağa heç kəsin haqqı yoxdur.

Çinar şairin başqa bir şeirində də Vətənin rəmzi kimi verilmişdir.

Maraq doğuran bir cəhət də vardır ki, Səməd Vurğun «Mənim arzum» adlandırdığı bu şeiri həmin dövrün gənc şairlərindən birinin şeirindən ilhamlanaraq qələmə almışdır. Həmin şair - dövrünün ədəbi gəncliyinin istedadlı nümayəndəsi Adil Babayev sonradan öz xatirələrində bu barədə belə yazmışdır: «1945-ci ilin payız günləri idi. Tbilisidən Bakıya yenicə gəlmişdim. Başqa gənc qələm yoldaşlarımla birlikdə şeirlər yazırdım... Mən o zaman «Çinar» adlı bir şeir yazmışdım. Uzun müşahidənin və coşqun gənclik hisslərinin məhsulu olan həmin şeirdə doğma vətənindən didərgin salınmış, ömrü sürgünlərdə, zindanlarda keçmiş, nəhayət... Azərbaycana, öz doğma kəndinə qayıtmış bir azərbaycanlının taleyi təsvir edilirdi. Şeir «Qocanın söhbəti» adı ilə «Kommunist» qəzetində dərc olundu. O, pis qarşılanmadı. Mən şeirin dərc olunmasına və oxucuların razılığına sevindim. Lakin bir neçə gündən sonra baş verən hadisə mənim fərəhimi, sevincimi qat-qat artırdı. Noyabr ayının 10-da «Kommunist» qəzetində «Mənim arzum» adlı bir şeir oxudum. Unudulmaz Səməd Vurğunumuzun bu şeiri mənə ithaf olunmuş və şeirin:

Daddımsa aləmin hər nemətini,

Dilbər guşələrdə ötdüsə ömrüm,

Dünyanın ən böyük səadətini,

Bu boylu çinarın altında gördüm.

bəndi epiqraf qoyulmuşdu».

Şeir gənc şairə xitabən yazılmışdır. Gənc şairin yüksək vətənpərvərliyi, «dünyanın ən böyük səadətini» ana yurdun torpağında bitmiş çinarın kölgəsində görməsi Vurğunu fərəhləndirirdi:

Şair, nə incədir rübabın sənin!

Uçurdu ruhumu çaldığın bu saz!

Vətən torpağında bitən gülşənin

Yarpağı saralıb, çiçəyi solmaz.

O səcdə qıldığın çinar kölgəsi

Mənim də şeirimin qibləgahıdır.

Səməd Vurğun öz gənc həmkarını ana torpağı qarış-qarış gəzməyə, hər daşın altında bir gövhər axtarmağa, yuvasından tərlanı səsləməyə, qartal qanadı ilə fəzaları aşmağa çağırır. Onun gənc şairə tövsiyəsi budur: «Mən keçən yolları sən də keç, qardaş!»

Böyük ədib bu gəncin daxili aləmini duyur, istedadını qiymətləndirir, onu yazıb-yaratmağa, ana yurdu tərənnüm etməyə, hər otun, çiçəyin öz adını yazmağa, torpağı danışdırmağa, daşa, torpağa qanad verməyə ruhlandırır:

Vaxtdır! Bu eşq ilə bir dastan başla,

Min ürək dil açsın hər varağında.

Babalar yurdunu sən də alqışla

Bizim Vaqif kimi Kür qırağında.

«Mənim arzum» Səməd Vurğunun yüksək vətənpərvərlik hissləri ilə birlikdə həm də onun öz dövrünün gənc ədəbi qüvvələrinə diqqət və qayğısını, habelə inamını əks etdirir.

Adilxan Bayramov,

filologiya elmləri doktoru

Mədəniyyət.- 2012.- 28 mart.- S. 13.