Hərəkətlərin dilə gətirildiyi teatr

və ya ”Dəli yığıncağı»nın pantomima ənənələri

Sənət daim yeniliyə meyilliliklə, eksperimentlərlə yaşayır və inkişaf edir. Bu mənada Azərbaycan teatrları arasında Dövlət Pantomima Teatrının öz yeri, dəst-xətti var. Dünyanın bütün pantomima teatrlarında olduğu kimi, bu sənət ocağının da əsas üstünlüklərindən biri onun beynəlxalq sənət dilinə (hərəkət və mimikalar) malik olmasıdır. Azərbaycan üçün yeni olan bu maraqlı teatrın əsasını Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin Səhnə hərəkəti və xoreoqrafiya kafedrasının dosenti, Əməkdar incəsənət xadimi Bəxtiyar Xanızadə qoyub.

1994-cü ildə “Dəli yığıncağı” pantomima teatr-studiyası kimi yaradılan və Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrının nəzdində fəaliyyət göstərən teatra 2000-ci ildə dövlət statusu verilib. Sənət ocağı Azərbaycan tamaşaçısına pantomima janrını tanıtmaq və sevdirmək kimi məsuliyyətli bir işi öz üzərinə götürüb. Tamaşaçı rəğbəti və rəylərinə əsaslansaq, teatrın fəaliyyət göstərdiyi müddətdə buna nail olduğunu söyləyə bilərik.

Elə teatrın aktyoru və direktoru Elman Rəfiyevlə söhbətimiz də bu barədə oldu. Yeni yaradıcılıq axtarışları və dünya teatrına inteqrasiya sayəsində bu gün milli teatrımızın mühüm inkişaf mərhələsinə qədəm qoyduğunu deyən həmsöhbətim Pantomima Teatrının da bu prosesdən geri qalmamağa çalışdığını bildirdi:

- Yarandığı gündən qarşısına qoyduğu məqsəd və mərama xidmət edən teatrımızda yeni tamaşalar hazırlanır, istedadlı gənclərə özlərini realizə imkanları verilir. Biz teatrımızın yaradıcısı Bəxtiyar Xanızadənin istedadlı gənclər üçün açdığı yolu davam etdiririk. O, daim deyir ki, hər bir teatr aktyoru həm aktyor, həm rejissor, həm də gözəl pantomima əsəri yaradıcısı olmalıdır. Elə bu etimaddan sonra bizim aktyorlarımız özləri pantomima əsərlər yazıb tamaşaya qoydular. Həmin tamaşalar bu gün də repertuardadır.

- Hər aktyor özünün rejissoru ola bilər?

- Özündə istedad və inkişafı müşahidə edən aktyor bunu bacarmalıdır. Məsələn, bizdə hər hansı bir aktyor yaxınlaşıb tamaşa qoymaq istədiyini dedikdə, ona özünü realizə etmək imkanı verilir və o nəyə qadir olduğunu göstərə bilir. Bildiyimiz kimi, bizdə pantomima teatrı üçün əsər yazan dramaturq yoxdur. Ona görə də əksər tamaşaların müəllifi Bəxtiyar Xanızadə özüdür. Sevinirəm ki, son illər bu prosesə bizim gənc aktyorlar da qoşulub. Onların müəllifliyi və rejissorluğu ilə hazırlanan tamaşalar rəğbətlə qarşılanır.

- Pantomima teatrı üçün əsər yazan dramaturqların olmadığını dediniz. Bu gün ümumilikdə Azərbaycan dramaturgiyasında durğunluğun yaşandığını düşünənlər var...

- Durğunluq deyəndə ki, sadəcə bizim teatra əsər yazan dramaturq yoxdur. Ötən illər ərzində hansısa müəllifin bizə müraciət etdiyini belə görməmişəm. Ona görə də bizim teatrda yaradıcı heyət özü müəyyən bir tamaşanın ideyasını irəli sürür və onun ətrafında səhnə əsəri meydana gəlir.

- Bir aktyor kimi deyə bilərsinizmi, günümüzün pantomiması nədir?

- Günün pantomimasını “susmaq daha yaxşıdır” kimi ifadə edərdim. Mən Azərbaycanda yaranan ilk pantomima teatrının ilk aktyorlarındanam. Teatra direktor təyin olunmaqla yanaşı, həm də aktyor kimi fəaliyyətimi davam etdirirəm. Bundan başqa, səhnəyə qoyulan tamaşaların əksəriyyətinin musiqi tərtibatını da özüm edirəm. Hər yerdə fəxrlə deyirəm ki, mən bu teatrın aktyoruyam. Ona görə də düşünürəm ki, hər birimiz teatra xidmət etməli və sakitcə öz işimizlə məşğul olmalıyıq.

- Sizin teatrın yaradıcılıq və idarəetmə nöqteyi-nəzərindən digər teatrlardan fərqi nədədir?

- Hər teatrın özünün spesifik xüsusiyyətləri, öz yolu var. Bizim teatrın elə ilk fərqi də onun adında, ideyasındadır. Tamaşalarımızın əksəriyyəti hərəkət üzərində qurulub. Bu tip tamaşaları oynamaq digərlərindən, sözlü tamaşalardan çox-çox çətindir. Bir var söz əzbərləyib, o ifadələrin imkanlarından istifadə edib tamaşaçıya təsir edirsən, bir də var ki, 45-50 dəqiqəlik hərəkəti əzbərləyir və tamaşaçıya şərh edirsən. Bu, çox çətindir. İdarəetməyə gəlincə, bizdə hər şey səhnədə başlayıb tamaşaçı alqışında bitir. Təki işimiz gözlədiyimiz effekti versin.

- Sözlü tamaşaları iki-üç aya da hazırlamaq olar. Amma bu proses olaraq pantomimada daha uzun olur. İl ərzində neçə tamaşa təhvil verirsiniz?

- Əsər olmadığı halda pantomima hərəkətli tamaşanı hazırlamaq üçün aylarla vaxt lazım olur. Ona görə də il ərzində 2-3 tamaşa hazırlaya bilirik. Bu yaxınlarda «Xocalı» tamaşasını təhvil verdik. Onu da deyim ki, o səhnə əsəri ilə Berlin və Paris şəhərlərində Xocalı soyqırımının 20 illiyi ilə bağlı təşkil olunan tədbirlərdə çıxış etdik. Tamaşanın yazarı Bəxtiyar Xanızadə, rejissoru teatrımızın gənc aktyoru Bəhruz Əhmədli, musiqi tərtibatçısı isə mənəm.

- Bu gün ölkə teatrlarının bir qismi xaricdən rejissorlar dəvət etməyə, onların quruluşunda tamaşalar qoymağa çalışırlar. Siz bu barədə nə düşünürsünüz?

- Hazırda bizdə elə bir təşəbbüs yoxdur. Amma bunu müsbət qarşılayıram və düşünürəm ki, digər təşəbbüslər kimi bu addım da Azərbaycan teatrının inkişafına xidmət edir.

- Ümumiyyətlə, necə fikirləşirsiniz, bu gün teatrlarımızda rejissor problemi var?

- Xeyir, belə bir problem yoxdur. Sadəcə, bu, yaxşı bir eksperimentdir və bunu alqışlayıram. Çünki getdiyimiz xarici ölkələrdə də görmüşük ki, başqa ölkələrdən rejissorlar dəvət olunur və onların təcrübəsi, düşüncə tərzi, gətirə biləcəyi yeniliklər və onun nəticələri sınaqdan keçirilir. Eyni zamanda istərdim ki, xaricdən aktyorlar da dəvət olunsun və müştərək bir iş əmələ gəlsin.

- Pantomima teatrında əsasən hərəkətli tamaşalar oynanılır...

- Niyə ki, bizim teatrda sözlü tamaşalar da var. Əsasən uşaq tamaşaları olan bu nümunələrdə sözdən az istifadə olunur, daha doğrusu, söz və hərəkət bərabər təqdim olunur. Bunun da üstünlüyü bizim dilimizi bilməyən əcnəbilərin hərəkətlər vasitəsilə tamaşanı, əsəri tam duymasındadır. Çünki həmin o sözlü tamaşalarda hərəkət toplusu çox zəngindir. Məsələn, uşaqlar üçün hazırladığımız «Tıq-tıq xanım» və «Məlikməmməd» tamaşaları bu qəbildəndir. Bununla biz özümüzü sözlü tamaşada da sınadıq və sevinirəm ki, uğurlu alındı.

- Günümüzün reallıqlarının, vizual effektlərinin fonunda tamaşaçını təsirləndirmək, tamaşa boyu heyrətdə saxlamaq mümkündürmü?

- Mümkündür. Mən bizim teatrda bunun dəfələrlə şahidi olmuşam. Təəccüblənməyə gəlincə, jest, mimika, hərəkətlə sözü kölgədə qoya bilmək təəccüblü deyil? Zaur Zeynalovun dünyanın bir çox ölkəsində oynadığımız «Maska» əsəri (tamaşanı Bəxtiyar Xanızadə hazırlayıb) bu mənada ən uğurlu işlərimizdəndir. O tamaşa hansı ölkədə göstərilibsə, tamaşaçıları göz yaşına qərq edib.

- Əksər teatrlardan fərqli olaraq, sizin teatrda tamaşaçı ilə aktyor arasındakı məsafə çox yaxındır. Tamaşaçı ilə aktyorun bu yaxın ünsiyyətinin üstünlüyü nədədir?

- Tamaşaçılarımız bu cəhəti çox sevirlər və soruşduqda maraqlı izah da verirlər. Ümumilikdə qənaət belədir: mən aktyora yaxın olduqda onun bütün ağrılarını, əzablarını, mənə çatdırmaq istədiyi hiss və həyəcanlarını duyuram. Əgər aktyor səhnədə qaçırsa və onun küləyi mənə dəyirsə, özümü onun yerində hiss edirəm.

Bu mənada düşünürəm ki, yaxın məsafədən enerji daha tez təsir edir və tamaşaçı səhnədə təlqin olunanları birbaşa, özünü orada olan varlığın yerinə hiss etməklə qavrayır, özününküləşdirir, anlayır. Bilirsiniz, bu yaxınlaşma zamanı tamaşaçı aktyorun mimikasında, jestində yalan görmür. Əgər yalan görsə, onda yaxşı “aldanmayacaq”, tamaşadan təsirlənməyəcək. Əslində hər bir tamaşaçı bilir ki, teatra gəlib və səhnədə göstərilən də reallıq yox, bir tamaşadır. Biz tamaşaçıları vizual surətdə aldadırıq. Ona görə də yaxşı yalançı olub onları yaxşı aldada, inanaraq aldada bilməliyik. Bu isə çox çətindir. Tamaşaçı yaxın məsafədən baxdıqda aktyorun məsuliyyəti birə-beş artır. O, bütün professionallığını üzə çıxararaq tamaşaçısını inandırmağa çalışır. Sevinirəm ki, biz pantomima teatrında bu istəyimizə nail oluruq. Çünki biz tamaşaçılarımızı çox sevirik və onların bizə olan sevgisinə qarşı eyni reaksiyanı veririk. Təbii ki, öz işimizlə. Aktyorun işi elə budur da. Ona görə də hər bir tamaşaçının, bilet alıb sənin teatr zalında oturan hər bir insanın qədrini bilmək, hər bir tamaşaçının ayrılıqda nə dərəcədə önəmli olduğunu hiss etdirmək lazımdır. Bu zaman tamaşaçı səni sevəcək və hətta başqalarına da sevdirəcək. Bu minvalla bu günün bir tamaşaçısı sabah 3, 5, 10, 100 nəfər olacaq.

- Sizin ustalıqla aldatdığınızı dediyiniz tamaşaçı auditoriyanız əsasən hansı nəsli əhatə edir? Yəqin siz də əsas etibarilə teatrınızın sadiq pərəstişkarlarına güvənirsiniz...

- Təbii ki, hər bir teatrın özünün tamaşaçı auditoriyası, onu sevən sadiq tamaşaçıları var. Elə bizim də. Nəsil bölgüsünə gəlincə, bizdə 3 yaşından 70 yaşınadək izləyicilərimiz var. Biz çalışırıq ki, hər tamaşamızda istənilən yaş qrupunun maraqlarına cavab verək.

- Yaradıcılıq xəttinizə uyğun xarici teatr və incəsənət qrupları ilə əlaqələriniz hansı səviyyədədir?

- Əlaqələrimiz çox sıx, belə deyim də, məhsuldardır. Bu günədək 30-dan artıq ölkədə səfərdə olmuşuq, bir neçə nüfuzlu festivalda uğurla iştirak etmişik. Və elə buna görə də qatıldığımız hər festivalda başqa bir festivala, sənət müsabiqəsinə dəvətlər alırıq.

- Hazırda 13 nəfərlik aktyor truppanız var. Teatra yeni aktyorlar, xüsusən də gənclər gəlirmi?

- Bilirsiniz, teatrımızın adı, tamaşaları hər kəsə maraqlı görünə bilər. Amma bu həm də çox çətin bir işdir. Elə bizə müraciət edənlərin də əksəriyyəti bu çətinliyi görür. Bizim teatrda çalışmaq istəyən aktyor mimika, jest, plastika başda olmaqla özünü ifadə imkanlarına tam mənada nail olmalıdır. Bunu isə, təbii ki, hər kəs qavraya bilmir. Buna görə də bizim teatra gələn fərdlər arasından 2-3 nəfəri seçdikdə çox sevinirik.

- Elman Rəfiyev, Pərviz Məmmədrzayev, Qurban Məsimov. Bu sevimli üçlüyü tamaşaçılar bir arada görə biləcəklər?

- Əlbəttə, sevimli üçlük yenə də var, bizim münasibətlərimiz əvvəlki səviyyədədir, biz yenə də dostuq, yoldaşıq. Amma yaradıcı insanlarda belə hal labüddür. Hər kəs sərbəst yaradıcı fəaliyyətlə məşğul olmaq hüququna malikdir. Bəxtiyar müəllimin təbirincə desəm, Pantomima Teatrının qapısı gələnin də, gedənin də üzünə açıqdır. Amma mən buradayam, pantomimadayam və mənim doğma evim, ocağım bu teatrdır.

Söhbətləşdi: Həmidə Nizamiqızı

Mədəniyyət.- 2012.- 30 mart.- S. 7.