Oturaq xalqı səhnə qədər
qalxıdan
M.F.Axundzadə - 200
O,
Parisi “partlatmaqla” Azərbaycan düşüncəsində
Avropa inşasının bünövrəsini qoydu...
Mirzə Fətəli... Dramaturgiyamızın bani ulduzu,
aldanmamış kəvakibi. Öz qələm-tişəsilə
bəşəriyyətin “xəsislik” adlı əbədi
immun-iman çatışmazlığının müalicə
abidəsini yaratmış Azərbaycan ədib-memarı. Vəzirlik,
şahlıq, quldurluq, dini xurafatlıq, rəzil ermənilik
kimi sosioloji, psixoloji, kriminoloji, patoloji “iksir”lərin ziya-kimyagəri...
O, Kəmalüddövlə
yazı-fəlsəfəsi ilə bizi “şanlı məktub”lar
primitivizmindən xilas etdi. Altı böyük sənət pərdəsilə
Köhnə Azərbaycan - Yeni Dünya arasındakı fərq
pərdəsini qaldırdı, Məşədi İbad-Sərvər
dialoqluğumuz arasındakı put daş hasarları
götürdü. İmperiya hərbindəki
qılınc-qalxan, top-tüfəng fərasətimizə “dəftər-qələm
çarası”, intellekt-fəhm erası, hər-hərəkət
dinamikası da əlavə etdi. Bütün bunları
doğuran kəs düz iki yüz il əvvəl - 1812-ci ildə
doğuldu...
Bu
tarixçə...
Həmin tarixçə ümumi
qoca tarixə növbəti xronoloji il kimi, bizim “şəxsi-milli
iş”imizə isə dramaturji era başlanğıcı kimi
düşdü.
Bu doğum bizim ilk dramaturqumuzun -
xalqın ictimai durum, fəlsəfi düşüncə tərzi-hərəkətini,
milli dərd-sər “ərizə”sini ərz edən ilk mirzəmizin
(şair Mirzə Şəfimiz bizi əfv edər) və bir az
fərqlə, milli dramaturgiyamızın təvəllüd
tarixçəsidir. Elə bir milli-önəmli tarixçə
ki, xalqımız onu ənənəvi “yubiley formatı”na nisbətdə
daha üstün statusla - artıq 2 ildir qutlayır. Məhz bu
məqsədlə dövlət başçısı
İlham Əliyev 2010-cu il aprelin 13-də Mirzə Fətəli
Axundzadənin 200 illik yubileyinin bu format-müddət tutumunda
qeyd olunması barədə sərəncam imzalayıb.
Düşündürən düşüncələr
“Kuzə dilə gəlib söylədi;
mən də, Sənin kimi idim - düşdüm bu günə”.
“- Nə qül-qül? - Qül-qülü badə”. Gözəl
deyimlərdir, axıcı səslənirlər. Amma yenə
“gül-bülbül” mayə-qayəsində!
“Qürbətdə deyirdin
Zülali, vətənim var, Ensin gözünə qarə su,
Ağsu vətən oldu!” və s. Öz məhəlləsində
yaşaması yasaq edilən şairin “qərib”çiliyinə
baxın; arasından bir kotan arxı keçən rayon sərhədinin
o tayını qürbət sayır...
Bunlar bizim həyət-həyat səhnələrimiz
idi. Əsl həyat-sənət səhnələrimiz isə...
Yəni, sən demə, bu lirika
qüdrətli, epik xislətli, məhəlli-lokal planetli xalqın
üzünə Mirzə Fətəli namında dünyəvi,
total dram seli də gəlirmiş...
Tarixən bu xalqın əliqələmlisi
az olmasa da, ədəbiyyat tariximizdə özünə əbədilik
qazanmış üç “Mirzə” var: Mirzə Fətəli,
Mirzə Ələkbər, Mirzə Cəlil. Bütün
istedad və vaxtlarını “ahu-zari yar”a sərf edib, qələmlərini
gül-bülbül ağaclarına çevirənlərə
öz həyati məntiqiylə “dur!” deyən ilk Mirzəmiz “Kəmalüddövlə
məktubları” ilə dünyaya Azərbaycanın fəlsəfi,
bəşəri-dramaturji düşüncə tərzi haqda
da mesaj verdi. Ondan sonrakı Mirzəmizin timsalında bu sayaq
mesajlar elə bizdən-bizə gəlirdi: “... hələ biz
avtomobil minməyiriz”. Amma həm də
“Çırmanırıq keçməyə çay gəlməmiş”.
Hələlik sonuncu Mirzəmiz isə, tutalım, növbəti
şedevrinə (xristian Qoqola müsəlmani rəhmət diləyəndən
sonra) ustad bir təvazökarlıqla belə bir epiqraf verirdi:
“Biz də öz dağarcığımızı çəkək
çuvallar cərgəsinə”...
Bir sözlə, bu dahi
üçlük Azərbaycanın ədəbi-bədii,
ictimai-fəlsəfi, milli-mənəvi bəyan mədəniyyətinin
təkrarsız təmsilçisi, birgəlik-özgürlük
aktı, bir az fərqli formatda - mənəvi təşkilatlanma
avtoqrafıdır. Onların hər biri ilkinlik, banilik məqamına
qalxıb, öz xalqını çoxdan bəri sivilizasiya səfərinə
çıxmış dünya karvanına qoşandır.
Mirzə Fətəli baniliyilə
- yəni dramaturgiyamızla bağlı tarix göstərimiz az
müddət deyil. Amma heç çox da deyil; o
çağadək, artıq, dünya səhnələri
“Olum, ya ölüm?!” xitab-nidalı monoloqlar söyləyir,
“Homer, yoxsa Axilles?” kimi sual-dilemmalar doğurur, “- Homer qələbənin
sözüdür... - Axilles isə özüdür!”
dialoqları qurur, “Görəsən, ölüm Taleyranın
nəyinə gərəkmiş?..” kimi fəlsəfi frazalar
toxuyurdu.
Dünya-aləmin bu halında -
Bizim əhvalımız
(publisistik mini-“pyes”)
Təbii ki, remarkalardan, “iştirak
edənlər”dən xali. Yəni, o çağadək həmin
o “bizsiz dramatik dünya”nın sənət tarixi
dekorasiyasına yaxşı nəzər etdikdə bu da
görsənir ki, əsrlərlə həyatdan çox, həyət
səhnələrinə cəlb edilmiş Azərbaycan
xalqı teatral səhnə aktına geciksə də, sənətin
bu ən diri, dinamik meydanı üçün
çoxlarından daha maraqlı faktlara, həyati-psixoloji, fəlsəfi-kulturoloji
materiallara malik olub. Amma o vaxtadək məhəlli “qaravəlli”lərdən,
“kos-kosa”lardan başqa heç nəyə baxmağa macal
tapmamış bir xalqın xüsusi texnika, intellekt, etik-estetik
hazırlıq təmrinləri tələb edən teatra maraq
göstərib-göstərməyəcəyi ehtimalına bir
ipucu görsənmədiyi halda səhnə əsəri yazmaq
asanmı milli-məcnunluq idi? Böyük Mirzə Fətəli
bu çətinliyin üstündən xətt çəkib,
altı möhtəşəm pyes qələmə aldı.
Hamısını da, dəftər-qələmdən uzaq
salınmış bir xalqın nitqinə bab adlandırdı.
Onlardan üçü - bu qədər dramatik nüvəyə
malik ola-ola, tam nəqli bir ifadə (“hekayəti...”) ilə
başlayır ki, bu da bizə bir “hekayəti Mirzə - 1” bəhsi
nəql edir. Bəri başdan da deyim ki, neçə onilliklər
boyu addım-addım inkişaf edib, tərəqqiyə
çatıb “hazıra nazir” olaraq qəbul etdiyimiz o pyeslərin
hansı ictimai-psixoloji səviyyə mühitində
yazılması məsələsi bu hekayətin məğzi
hesab edilməlidir.
Bu unikal əsərlərin başa
gəlməsi öz yerində, Mirzə Fətəlinin həyatı
heç də onun pyeslərindən az dramatik, keşməkeşli
olmayıb. Açıq etiraf etməsə də, əsərlərindəki
bəzi nüanslardan, haqqında yazılmış monoqrafiya və
məqalələrdən belə bir motiv də keçir ki,
o, çar Rusiyasının poqonunu çiyinlərində bir
rütbə göstəricisindən əlavə, bir etnik
sıxıntı, müstəm”ləkə” göstərisi
kimi də daşıyırmış. Hələ bu da var ki,
bu rütbə - polkovnik çini ona 61 yaşında, 39 il xidmət
etdikdən sonra verilmişdi. Böyük
yazıçı-dramaturqun ictimai-siyasi, milli-mənəvi gərginliklərlə
dolu qəlbinə dalbadal vəfat edən səkkiz
uşağının kədər-qəmini də əlavə
etsək, onun əli ilə yazılası daha neçə-neçə
gözəl əsərlərdən məhrum olduğumuz haqda
xəyali qənaətlərimizi reallaşdırmış
olardıq...
1812-ci ildə Şəkidə
anadan olmuş Mirzə Fətəlinin ailəsi 1814-cü ildə
Təbriz yaxınlığındakı Xamnə qəsəbəsinə
köçür. Dolanışıq çətinlikləri
bu ailəni Güney Azərbaycanın müxtəlif bölgələrini
gəzib-dolanmağa məcbur edir. Atası Mirzə Məhəmmədtağının
vaxtsız vəfatı Fətəlinin xeyli dərəcədə
təbii həyat axarını həddən ziyadə dəyişdirib-əyişdirir
.
O,
1825-ci ildə - 13 yaşında ikən anası Nanə
xanımla Şəkiyə qayıdır. Anasının əmisi
Axund Hacı Ələsgərin qayğı və nəzarəti
altına keçir. Fətəlinin ruhani olmasını istəyən
Hacı Ələsgər 1832-ci ildə onu Gəncəyə
aparır. Gələcəyin materialist filosofu, ictimai xadimi,
yazıçı-dramaturqu - gənc Fətəli qədim Gəncədə
məntiq və fiqh elmlərini, habelə ünlü Azərbaycan
şair və filosofu Mirzə Şəfi Vazehdən xəttatlıq
sənətini öyrənir. Əslində, gənc Mirzə Fətəli
ilə müdrik Mirzə Şəfi münasibətləri
yalnız xəttatlıq sənətini öyrənib-öyrətmə
dairəsilə məhdudlaşmır. Bu görüş Mirzə
Fətəlinin həyat və yaradıcılığına,
bir mütəfəkkir kimi yetişib-formalaşmasına
çox önəmli təsir göstərir.
Fəal zehni qabiliyyət və
müasir elm-bilik üfüqləri. Birincinin
daşıyıcısı olan Mirzə Fətəli ikinciyə
çox dərin maraq göstərdiyindən, 1833-cü ildə
Şəkidə açılmış rus məktəbinə
daxil olur. Burada bir il təhsil aldıqdan sonra - 1834-cü ildə Tbilisiyə gedir. Tale onu Qafqaz
canişinliyinə gətirib
çıxarır və
baş dəftərxanada
mülki işlər sahəsində Şərq
dilləri mütərcimi
təyin olunur.
Ömrünün
sonunadək (1878) bu vəzifədə çalışan
Mirzə Fətəli
Axundzadəyə ölümündən
beş il
əvvəl polkovnik rütbəsi verilmişdi.
Zəhmətkeş xalq içərisində,
eloğluları arasında
bu rütbəyə qeyri-adi nəzərlərlə,
bəzən “dəvədə
buynuz” kimi baxanlar da varmış.
Dünyanın çox
işdəklərindən xəbərdar
olan Mirzə Fətəli özü isə...
Bu hərbi
dəftərxana rütbəsinin
verilməsini imzalayan
o hansısa çar generalı hardan biləymiş ki, bir neçə ildən sonra xalqı onu sənət generalı kimi qiymətləndirəcək.
İllər keçdikcə onun
oxucu-əsgərlərinin sayı-hesabı
bilinməyəcək. On doqquzuncu əsrin əvvəllərində doğulub,
sonlarına yaxın dünyasını dəyişmiş
bu sənətkar, iyirmi birinci yüzilliyin əvvəllərində
-
2012-ci
ildə
ədəbiyyatımızın,
dramaturgiyamızın marşalı
kimi qutlanacaq. Şöhrətli teatrlarımız,
adlı-sanlı rejissorlarımız
onun əsərlərini
yeni-yeni quruluşlarda,
müasir traktovkalarda tamaşaçılara təqdim
edib, bu görkəmli filosofumuzun sənət-səhnə fəlsəfəsini
də yayımlayacaq...
Deməli, bizim böyük
və ilk milli Mirzəmizə “ölümündən
əvvəl”, “ölümündən
sonra” kimi təyin-tamamlıqlar uyğun
gəlmir. Necə ki,
onun bünövrəsini
qoyduğu azad düşüncə tərzi
bugünümüzün ən
aktual ideoloji elementlərindəndir. Necə
ki, onun da ciddi məqalələrlə
çıxış etdiyi
“Əkinçi” qəzeti
bugünkü mətbuatımızın
ulu soy-kökü kimi qiymətləndirilir...
...Necə ki, bizim universitet
(ADU-BDU) müəllimimiz - rəhmətlik
Firudin Hüseynov bir gün auditoriyaya
daxil olub, Mirzə Fətəli Axundzadə haqda mühazirəsinə belə
başlamışdı: “Həyatda
elə qanunsuzluqlar, cinayətlər, qüsurlar
var ki, onların
islahı, cəzalandırılması
üçün hüquq-mühafizə
orqanlarına, məhkəməyə
müraciət etmək
olmur. Məsələn,
öz xəsisliyi ilə arvad-uşağına,
qohum-əqrəbasına olmazın
əziyyətlər verən
Hacı Qaranı ancaq və ancaq
öz istedad və sənətkarlıq
“qılıncı” ilə
Mirzə Fətəli
Axundzadələr islah
edə bilər. Yusif Sərraca, Hacı Qaraya, Molla İbrahim Xəlilə, Müsyö
Jordana, dərviş Məstəli şaha, Lənkəran xanının
vəzirinə və başqa “bədii insanlar”a əbədi ömür bəxş etmiş sənətkar heç vaxt ölə bilməz...”
Öz əsərlərilə oxucularında
minbir duyğu-düşüncə
oyadan sənətkarın
alimlərdə, ziyalılarda,
tədqiqatçılarda bu
sayaq fəlsəfi qənaətlər, elmi-metodoloji
üslublar, sistem-düşüncələr
oyatması daha bir ölməzlik “iksir”i deyilmi, dəyərli oxucum?!.
Tahir Abbaslı
Mədəniyyət.-
2012.- 2 may.- S. 7.