Dil
xalqın dünəni, bu günü və sabahıdır
Qara
Məşədiyev: “Dünya dilləri arasında Azərbaycan
dili qədər saf, gözəl, oynaq, musiqili, başqa
dillərə daha asan tərcümə olunan dil yoxdur”
Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyasının Nəsimi adına Dilçilik
İnstitutunun Onomastika şöbəsinin müdiri,
Milli Məclis yanında Toponimiya komissiyasının
üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor Qara Məşədiyev
uzun illərdir Azərbaycan dilinin keşiyində dayanan
fədakar alimlərimizdəndir. O, Azərbaycan onomastika
sahəsində öz məktəbini yaratmış alimdir.
Bu məktəb doğma xalqına, onun qədim və zəngin
mədəniyyətinə, dilinə, tarixinə, ədəbiyyatına,
mifologiyasına, milli təsdiqinə əvəzsiz xidmət
göstərir. Dilçi alimlə ömrünün
73-cü baharında görüşüb ötən illərə
nəzər saldıq.
...Yol...
- Qara müəllim, elmə uzaq
bir dağ kəndindən gəlmisiniz. İstərdim,
söhbətimizə də elə o uzaq kənddən, o
uzaq illərdən başlayaq...
- Gədəbəy rayonunun ucqar bir yerində,
Şınıx bölgəsinin Düzrəsullu sovetliyinin
Göyəmli kəndində anadan olmuşam. O kənddə
ki, cəmi 8-9 ev vardı. Birinci
sinifdə oxumaq üçün kəndimizdən 20 kilometr
aralıda yerləşən Zamanlı kəndinə gedirdik.
Səhər yola düşüb günorta məktəbə
çatırdıq. Balaca uşaqlar
idik, çox əziyyət çəkirdik, buna baxmayaraq,
biz o kəndin uşaqlarından daha yaxşı oxuyurduq.
Yeddinci sinfi bitirəndən sonra yolumuz bir az da uzandı. 30 kilometr aralıda
yerləşən Çayrəsullu kəndindəki orta
məktəbə getdik. Məktəbi əla
qiymətlərlə bitirdim. Bakıya gəlib sənədlərimi
Azərbaycan Pedaqoji Dillər İnstitutuna verdim,
üç beş aldım, Azərbaycan-alman
dili fakültəsinə daxil oldum.
İnsan böyüdükcə,
yolları kimi arzuları da böyüyür. Arzuları onu böyük, işıqlı
şəhərə gətirdi. O zaman ağlına
da gəlməzdi ki, ömrünün 56 ilini bu şəhərdə
yaşayacaq, dilçi alim olacaq, ancaq gözünü
açanda qavradığı dialekti, ləhcəni
heç vaxt unuda bilməyəcəkdi...
Qara Məşədiyev
1961-1966-cı illərdə M.F.Axundov adına
Azərbaycan Pedaqoji Dillər İnstitutunda təhsil
alır. Sonra iki il Gədəbəy rayonunun
Maarif kənd səkkizillik məktəbində müəllim
işləyir. 1968-ci ildən Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyasının Nəsimi adına
Dilçilik İnstitutunda çalışır.
1974-cü ildə "Müasir Azərbaycan ədəbi
dilində adlıq cümlə" mövzusunda namizədlik,
1991-ci ildə "Qafqazın ərazi və tayfalarının
təsviri materialları məcmuəsi"ndə
(SMOMPK) qeydə alınmış Azərbaycan (türk) mənşəli
toponimlərin tarixi-linqvistik təhlili” mövzusunda
doktorluq dissertasiyasını müdafiə edir.
- Doktorluq dissertasiyasını
17 ilə yazmışam. Çünki mövzum
geniş bir sahəni əhatə edirdi. Toponimika xalqımızın tarixidir, sərhədlərimizdir,
yurdumuzdur. Dilçilik baxımdan bu
toponimləri araşdırarkən tarixin qaranlıq
qatlarından türk tayfalarının izləri, mədəniyyəti,
kökləri haqqında dəyərli məlumatlar əldə
etdim.
Əjdər Fərzəli Qorqud
“Professor Qara Məşədiyev öz məktəbini
yaratmışdı” məqaləsində yazır:
“...Qara müəllim bütün qayğılarını
kənara qoyub yenidən arxivlərə baş vurdu.
1881-ci ildən 1929-cu ilə kimi Tiflisdə nəşr olunmuş,
toplu halda 46 cilddən ibarət “Qafqazın ərazi və
tayfalarının təsviri məcmuəsi”nin fundamental təhlilinə başladı.
Sözügedən
mənbənin tədqiqi ilə daha çox rus, erməni
müəllifləri məşğul olurdular. Onlar
məcmuədə - onun bütün 46 cildində Azərbaycan
mənşəli toponimləri, hidronimləri, və
antroponimləri - onların rus dilində yazılışına
əsaslanaraq “erməni mənşəli” qələmə
verməyə çalışmışdılar. Qara Məşədiyev bu yozumların əsassızlığını,
elmlə heç bir əlaqəsi olmayan uydurmalar olduğunu
gördü, elmi həqiqəti nağıldan ayırmağın
vacibliyini və mümkünlüyünü sübuta
yetirməyi qarşısına məqsəd qoydu”.
Və buna nail oldu.
Əsl
müəllim necə olmalıdır
- Bir gün Platondan soruşurlar
ki, atanı çox istəyirsən, yoxsa müəllimini.
Platon deyir ki, atam məni göylərdən
yerə endirdi, müəllimim məni yerdən göylərə
qaldırdı. Bu səviyyəyə gəlib
çıxmağınızda müəllimlərinizin
rolunu necə qiymətləndirirsiniz və onlardan kimləri
daha çox xatırlayırsınız?
- Müəllimlərimlə
bağlı xatirələrim çoxdur. Orta
məktəbdə oxuyanda Mirzə adlı yaxşı
bir tarix müəllimimiz vardı. Bu
müəllimdən dörddən artıq qiymət almaq
qeyri-mümkün idi. Mən gecə-gündüz
oxudum, Mirzə müəllim haradan sual verdisə, oradan
cavab verdim. Axır ki, Mirzə müəllimdən beş aldım. Beş alandan
sonra Mirzə müəllim qohumum Qədir kişiyə
deyir ki, bu uşağın yeyəsi olsa, professor olar.
İllər keçsə də, o söz yaddaşımda
ilişib qaldı. 1998-ci ildə professor
adını alanda birinci müəllimimi xatırladım.
Onun uzaqgörənliklə dediyi sözü,
bəlkə də arzusunu gerçəkləşdirdiyim
üçün ömrümdə heç vaxt keçirmədiyim
qəribə bir sevinc hissi keçirdim.
Tələbə
vaxtı da yaxşı müəllimlərim olub. Biz təqaüdlə dolanan tələbələr
idik. Ancaq əsl müəllimlərimizin
qayğısını, diqqətini həmişə
hiss edirdik. Cəfər Mehdiyev, Əminə Əliyeva,
Tofiq Hacıyev, Yusif Seyidov, Ağamusa Axundov mənim ən
yaxşı müəllimlərimdən olublar. Ağamusa Axundov həm də mənim doktorluq
dissertasiyamın məsləhətçisi olub. Bax, bu müəllimlərimi görəndə,
başımda papağım olsa, bu yaşımda da papağı
götürürəm, onların qarşısında
düz dayanıb, baş əyirəm.
- Çin filosofu Konfutsi deyirdi
ki, əgər birillik planın varsa, taxıl ək, əgər
10 illik planın varsa, bağ sal, əgər 100 illik planın
varsa, insanları öyrət. Siz də müəllimlərinizin
yolunu - 100 illik yolu seçdiniz...
- Doktorluğu müdafiə edəndən
sonra mənim də dissertantlarım, aspirantlarım oldu.
Yaxşı kitabxanam vardı, o kitabxananı
onların ixtiyarına verdim, yazılarını gecikdirmədən
oxudum, əlimdən gələn köməyi etdim ki, onlar
bu yolu axıra kimi getsinlər. Bu
günə kimi 20 elmlər namizədi və elmlər doktorunun
elmi rəhbəri olmuşam. Hazırda
iki doktorantım, 1 aspirantım, 3 dissertantım var.
O, indiyə qədər Azərbaycan
dilçiliyinin ən müxtəlif sahələrində
özünü sınayıb. Nəsimi adına Dilçilik
İnstitutunun çoxillik fəaliyyətinin məhsulu
olan "Müasir Azərbaycan dili" üçcildliyində
yazdığı "Vasitəsiz və vasitəli
nitq" bölməsi, 1987-ci ildə çapdan
çıxmış "Azərbaycan dilinin onomastikası
(oçerklər)" kitabının Q.Məşədiyev
tərəfindən yazılmış hissələri,
"Zaqafqaziyanın Azərbaycan toponimləri" monoqrafiyası,
"Müasir Azərbaycan dilində nitq hissələrinin
semantikası (oçerklər)" kitabı, Nəriman
Seyidəliyevlə birgə hazırladığı
"İzahlı onomastik terminlər lüğəti",
Azərbaycan dilçiliyinin ən müxtəlif məsələlərinə
dair çoxsaylı elmi məqalələri bir alim kimi
Qara müəllimin yüksək elmi qabiliyyətindən,
yaradıcı məhsuldarlığından xəbər
verir.
“Dilimizin
qayğısına qalmalıyıq”
- Qara müəllim, hər bir xalqın
dili həm də onun mədəniyyətidir. Dilçi alim kimi dilimizin bugünkü səviyyəsi
sizi qane edirmi?
- Dünya dilləri arasında
Azərbaycan dili qədər saf, gözəl, oynaq, musiqili,
başqa dillərə daha asan tərcümə olunan dil
yoxdur. Çox incə, musiqili dilimiz var.
Biz dilimizin qayğısına qalmalıyıq, onu kənar
təsirlərdən qorumalıyıq. Müstəqil ölkəyik, qapılarımız
dünya ölkələrinin üzünə
açıqdır. Ölkəmizdə
xarici şirkətlər fəaliyyət göstərir.
Təəssüf ki, şəhərimizdə
çox adları ingilis dilində yazırlar ki, bu da dilin
qanunlarını pozur. Düzdür,
dünya dilləri ilə əlaqədə, münasibətdə
olmalıyıq, beynəlxalq sözlər istər-istəməz
dilimizə daxil olur. Onları qəbul
etməliyik. Ancaq çalışıb
dilimizə daxil olan sözlərin qarşılığını
tapmalıyıq. Biz dilimizin qayğısına
qalmalıyıq və onları kənar təsirlərdən
qorumalıyıq.
- Qara müəllim, institutda sizə
“Əsas” - “institutun əsası” - deyə müraciət
edirlər. Demək, bir növ ombudsman missiyasını
yerinə yetirirsiniz.
- (gülür) Məni sakit adam kimi tanıyırlar. Şikayəti,
dərdi-səri olan mənim yanıma gəlir. İmkanım daxilində köməyə ehtiyacı
olanlara həmişə əl uzatmışam.
Bu yerdə mütləq
bir haşiyə çıxmalıyam. Filologiya
elmləri doktoru, professor Məsud Mahmudovun Qara Məşədiyev
haqqında “Allah adamı” adlı maraqlı bir yazısı
var. Məsud Mahmudov yazır:
...Onun haqqında ilk cümləni
qələmə alarkən xəyal məni 1978-ci ilə
çəkir. Onda Azərbaycan Elmlər Akademiyasının
Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda
yenicə işə başlamışdım. Günlərin
birində indiki Sankt-Peterburq şəhərinə bir
neçə illik elmi təcrübəyə göndərilməyim
barədə qərar qəbul olundu və elə həmin
gün o, Dilçilik İnstitutunun dəhlizində məni
bir kənara çəkib gözlənilmədən bir qom pul uzatdı: "Uzaq yol gedirsən, yad
yerdə pul gərəyin olar. Nə qədər
lazımdır götür". Özünəməxsus
uşaq təbəssümü ilə gülümsündü:
"Mən bunu sənə borc kimi vermirəm ki. Təki sən oxuyub yüksələsən.
Pulu qaytarmasan da olar".
Qara müəllim səmimiliyi,
mehribanlığı, insanpərvərliyi ilə ətrafındakıları
yaşamağa, yaratmağa həvəsləndirir.
Onunla gələcək planlarını
müzakirə edən hər kəs özünü məqsədləri
önündə daha güclü, daha qətiyyətli
hiss edir.
-Aza qane olan insan kimi deyə bilərsinizmi
ki, insanın ən böyük bəlası nədir?
- İnsanın başına
nə gəlsə nəfsindən gəlir. Həmişə çalışmışam nəfsimə
qalib gəlim. Aman verməmişəm
ki, nəfsim məni yoldan çıxarsın. Bu cəhətdən özümü xoşbəxt
sayıram.
Qara Məşədiyev
həm də gözəl ailə başçısıdır.
Böyüyə hörmət, ədəb-ərkan,
İslam dininə ehtiram, halal süfrə, halal
çörək bu ailənin əxlaq norması, yazılmamış
qanunudur. Ailə üzvləri ona
böyük ehtiram bəsləyir, müdrik nəsihətlərinə,
öyüdlərinə canla-başla əməl edirlər.
Bu, daxildən gələn bir sevgi, hörmətdir.
- Böyük övladlarım
var, günün bu günündə də mən qapıdan
içəri ayaq qoyanda onlar ayağa dururlar, bir dəfə
üzlərinə baxanda nə demək istədiyimi bilirlər.
Nəvələrim yaxşı oxuyur.
Deyirəm, kim daha yaxşı oxusa, kitabxanamı
ona bağışlayacağam.
- 15 may sizin doğum
gününüzdür, baharın 15-ci anını necə
qarşılayırsınız?
- Səs-küyə salmaq istəmirəm.
Bu, artıq işdir deyib, yan keçirəm.
Amma yubiley yaşımı yaxınlarım,
doğmalarım və dostlarımın əhatəsində
keçirmək istəyirəm. Çünki getdikcə
limit azalır...
Nikbin xarakterli Qara müəllim
sözünə davam edir:
- Necə ki, ömür var, işləməliyik,
xalqımıza xidmət etməliyik, öyrənib bildiklərimizi
gənc nəslə öyrətməliyik. Bir
də Allah bizə kömək etsin, sərhədlərimiz
bütövləşsin, işğal altında olan torpaqlarımız
azad olsun. Bu, xalqımızın ən
böyük arzusudur.
“Dörd şey geri gəlməz: deyilən söz, atılan ox, keçən zaman, qaçırılan imkan”. Ömər Xəttab belə deyirdi. Amma insanlar min illərdi ki, bu həqiqəti bilə-bilə söz deyir, ox atır, keçən zamana baxır, imkanı qaçırır. Vaxtdan ucada dayananlar isə zamanın içində vaxt tapıb elm ziyasında nurlanır, başqalarının da ömrünü işıqlandırır. Qara Məşədiyev kimi...
Təranə Vahid
Mədəniyyət.-
2012.- 11 may.- S. 13.