Sənədli filmlər bizə nə deyir?

“Sənədli film kino sənətinin vicdanıdır” İvens Yoris

Artıq bir neçə aydır ki, Azərbaycan Respublikası Kinematoqrafçılar İttifaqı fəaliyyət göstərir. İttifaqın milli kinomuzun inkişafı sahəsində həyata keçirdiyi layihələrdə gənc kinematoqrafçıların yaradıcılıq potensialının üzə çıxarılmasına xüsusi diqqət ayrılır. Həftənin şənbə günləri Dövlət Film Fondunda gənc rejissorların filmlərə baxış keçirməsi də bu məqsədə xidmət edir. Baxışdan sonra qurumun milli kinomuzun inkişafı layihəsində görülən işləri və nəzərdə tutulan planları müzakirə olunur.

Ötən həftələrdə Dövlət Film Fondunda gənc kinorejissorlardan Murad Muradovun “Kənar”, Rövşən İsmayılovun “Mələklərin göz yaşı” və Radion İsmayılovun “Köç” sənədli filmləri təqdim olundu. Mövzu aktuallığı baxımından hər üç filmi əhəmiyyətli ekran işi kimi qiymətləndirmək olar. İlk iki film insan psixologiyasını tədqiq edir və cəmiyyətə “elmin, texnikanın inkişaf etdiyi bir əsrdə nə üçün övladlarınızı təhsildən uzaq saxlayırsınız” sualını ünvanlayır, cavabını isə tamaşaçıların öhdəsinə buraxır.

Murad Muradovun “Kənar” sənədli filmində atası tərəfindən məktəbdən uzaqlaşdırılan 15 yaşlı qızın həyatından danışılır. 4 illik ibtidai təhsildən sonra yaşadığı məkanda qızların məktəbə getmədiyini əsas gətirən ata oğlanların çoxluq təşkil etdiyi sinifdə qızının oxumasını istəmir və onu məktəbdən çıxarır. Qəribədir ki, qızının gələcəyini taleyin hökmünə buraxan anası da “onsuz da indi uşaqlar məktəbdə oxumurlar, qızım məktəbə gedib nə edəcək ki?” - deyə özünə təskinlik verir. Bu məqamda XX əsrin əvvəllərinə qədər məktəbə getmək həsrəti çəkən, kitabı balış altında gizlədərək ağır işdən vaxt tapıb onu birnəfəsə oxuyub mənəviyyatını zənginləşdirən, təhsil alıb cəmiyyət üçün gərəkli vətəndaş olmağa çalışan, çox vaxt isə tərəqqipərvər ideyalarına görə mövhumatçı insanlar tərəfindən həyatını itirən (doğmaları tərəfindən qətlə yetirilən Səriyyə Xəlilova kimi, “İsmət” filmi, 1934) azərbaycanlı qızlarımızın cəsarəti yada düşür. XX əsrin 20-ci illərinə qədər teatr və kinoda izi olmayan, mövhumatçılığın məngənəsində sıxılan, amma nəhayətdə əsarət zəncirindən qurtulub elmə, məktəblərə üz tutan, yüksək intellekti, dünyagörüşü sayəsində övladına düzgün həyat istiqaməti verib onu vətənə layiqli vətəndaş kimi yetişdirən Azərbaycan qadını belə asanlıqla cahilliyə boyun əyə bilməz.

“Mələklərin göz yaşı” filmi isə məktəbdən kənar böyüyən qız haqqında acizliklə söylənilən “oxuyub kim olacaq ki” sualına cavabdır. Kinorejissor Rövşən İsmayılovun filmi vicdanı ilə üz-üzə dayanıb, günahlarını etiraf edən gənc qadının (Tutunun) həyatından bəhs edir. Məhbəs həyatı yaşayan qadınların və dünyaya gətirdikləri övladlarının qismətinə arzuolunmaz taleyi yaşamaq düşüb. Təhsilini yarımçıq qoyub, valideynlərini aldadaraq Bakıya gələn, burada rəfiqələri ilə birlikdə cinayət törədən Tutu da onlardan biridir. Qəribədir ki, 8 illik azadlıqdan məhrumolma cəzası alan bu xanım başına gələnləri nikbinliklə nəql edir. Rəsmi nikahı olmadan, molla kəbini ilə iki aylıq ailə həyatı yaşayan Tutu tezliklə ana olacaq. O, cinayəti həyatı tam dərk etmədiyindən, cahilliyi ucbatından törətdiyini etiraf edir.

İşıqdan heç vaxt qaranlıq görünməz, lakin qaranlıqdan işıq həmişə aydın görünür. Bəlkə də Tutu dünyanın nurunu, gözəlliyini, insanlığın ali missiyasını yarıqaranlıq, dəmir barmaqlıqlar arasında seyr etdikdən sonra dərk edib, həyatın təzadlı sirlərinin fərqinə varıb. Onun filmin finalına qədər üzündən əskik olmayan təbəssümü əslində qəlbinin acısıdır. Sakit və nikbinliklə danışdığı həyat hekayəsi isə bəsitliyi qədər də qəlizləşdirdiyi ömür yoludur. Bu real, dramatik nağıl bizə çatdırır ki, əsl gülüş bəlkə də ciddiyyətin, ehtiyatlı davranışın, acıların içindədir. Acılar isə, əksinə, çox vaxt yersiz gülüşdən, cahillikdən doğar.

Tutunun qəmli hekayəsi ilə paralel olaraq bir neçə dəfə həbs olunan və orda tez-tez körpə uşaqları ilə görüşən məhbus qadınların həyatı ilə də tanış oluruq. Törətdikləri cinayətlər fərqli olsa da, dərdləri birdir. Onları başqalaşdıran, daşlaşmış qəlblərini yumşaldan ayrı yaşaya bilmədikləri körpələridir. Gərgin həyat hekayələrini tamaşaçıya müxtəlif mizan və məkanlardan təqdim edən rejissor işi də maraqlıdır. Kinorejissor sadəcə törətdiyi cinayətin cəzasını çəkən zərif qadınların dramatik həyat tərzini ekranlaşdırmayıb. O, həmçinin həyat fəlsəfəsini təhlil edərək insanların həyat mövqeyinin heç də təsadüfdən yaranmadığını vurğulayır.

Həbsxana qapılarından çıxan gülərüzlü Tutunu “Vağzalı” sədaları altında ər evinə köçən gəlinə bənzətdim. Üzərinə düşən həyat yükünün altında tək qalmasına icazə verən, ana olacağı təqdirdə belə ona sahib çıxmayan insanın (həyat yoldaşının) adını dilinə gətirməyən, onu qınamayan Tutu həqiqətdə tamam başqa insan olduğunu ulu Rəbbinə pənah gətirəndə və ana olacağını biləndə hiss edib.

Məhbus həyatı yaşamağa məcbur olan qadınların çoxu zorakılığa, haqsızlıqlara məruz qaldıqları təqdirdə cinayətləri törətdiklərini deyirlər. Kadrların məzmunlu təsvirləri də bunu təsdiqləyir. Əks təqdirdə onlara sarılan körpələrini öpüşə qərq etməz, həsrət dolu yaşlı gözlərini uzun-uzadı onların yoluna dikməz, gələcəkdə qarşılaşacaqları çətinliklərə (Tutunun dediyi kimi) özlərini hazırlamazdılar. Rövşən İsmayılov filmdə mürəkkəb qadın psixologiyasının tam mənasını açmaq üçün Tutunun uşağını dünyaya gətirdikdən sonrakı vəziyyətini də tamaşaçıya təqdim edir.

Evinə, ailəsinə qovuşmağı dilinə belə gətirməyən Tutu körpəsini qucağına alanda sanki həyatdakı mövqeyini, insanlıq missiyasını, analıq və övladlıq borcunu anlayır. O, filmin əvvəlində nə qədər sakit, özündən arxayın idisə, finalda biz onun körpəsi ilə birlikdə dəmir barmaqlıqlar arxasından çıxmağa, valideynləri ilə qovuşmağa can atdığını görürük. Deməli, ən böyük tərbiyəçi elə həyatın özü, çətinlikdir.

Filmin ideyası ibrətamiz və aktualdır. Sənədli kinonun bədii filmdən fərqi də real həyat faktını bizə kriminal hadisələrin görüntüsünü vermədən faciə yükünü hiss etdirməsidir. Filmin vahid süjet xətti yoxdur. Həyat səhnəsində qorxulu, dramatik tamaşa yaradan mənfi xarakterli real personajların rolunu bəlkə də bədii kinoda bu qədər inandırıcı yaratmaq olmazdı. Üç yaşına qədər cəzaçəkmə müəssisələrində (analarının yanında) böyüyən, sonra isə uşaq evlərinə köçürülən uşaqların qurumayan göz yaşları filmin əsas leytmotividir. Hər bir uşağı qoruyan iki mələyin olduğunu söyləyirlər. Əgər uşaqları incidərlərsə, yaxud saf dünyalarını əllərindən alıb narahat edərlərsə, onda mələklər də ağlayar. Gözlərini dünyaya dəmir barmaqlıqlar arasında açan, körpəlikdən çiyinlərində gələcəyin yükünü (psixoloji və fiziki cəhətdən) sanki hiss edən, daxilən vaxtından əvvəl böyüməyə məcbur olan bu uşaqların, analarının dediyinə görə, görüşə gələrkən birinci sualları “ana, bəs sən niyə burdasan”, sonra isə, “həbsdən çıxmağın üçün sənə dua edəcəm” kəlməsi olur. Film cəmiyyəti uşaqları qorumağa, onlara dəstək olmağa çağırır.

Sənədli kinonun prinsiplərini özündə qabarıq əks etdirən, real həyat faktlarından bəhs edən ekran əsərində həyatını necə istəyibsə elə də (qanun çərçivəsini keçərək) quran obrazların hər biri ayrı-ayrılıqda baş qəhrəmandır. Çünki onların bir neçə dəqiqəlik vaxt ərzində izlədiyimiz həyat hekayələri ayrıca bir filmin mövzusudur. Mürəkkəb insan münasibətləri bax beləcə kinoya müxtəlif mövzu verir, bizi isə düşünüb nəticə çıxarmağa vadar edir.

Rusiyada yaşayan həmyerlimiz, kinorejissor Radion İsmayılovun “Köç” sənədli filmi də maraqlı mövzusu, təqdimat forması ilə seçilir. Film Azərbaycanda yaylaqlardan qışlaqlara köç edən, bir ömür boyu tərəkəmə həyatı yaşayan çobanların çətin həyat yolundan bəhs edir. Maraqlıdır ki, son zamanlar bu mövzuda çəkilən filmlərə tez-tez rast gəlirik. Maldarlıqla məşğul olan, ucqar kəndlərdə yaşayan çobanların yaşayış tərzi kinorejissorların həmişə diqqətini çəkib. Sənədli kino gərgin zəhmətə qatlaşan çobanların gündəlik yaşayış tərzini, bədii kino isə onların psixologiyasını əks etdirir.

“Köç” filmində heç bir diktor mətni və əlavə təsvir (bədii qiraət, qabarıq poetik təsvirlər və s.) vasitələrinin müdaxiləsi olmadan təbiətin şıltaqlıqları ilə baş-başa qalan çobanların altıgünlük yaşayış tərzini izləyirik. Radion İsmayılov real həyatın inikası olan sənədli filmi sadə və klassik üslubda çəkib. Rejissor kameranın obyektivindən hiss olunan məqsədli və peşəkar baxışları ilə yalnız təbiətə və öz zəhmətinə sığınan çobanların həyat mövqeyini diqqətlə və düşünərək izləmək üçün nəzərdən qaçmayan incəlikləri göstərib.

Qəfildən çölün düzündə güclü yağışa tutulan, günlərini at belində keçirən insanların bütün çətinlikləri dəf edəcək gücü, həyat eşqi var. Ən başlıcası isə soyuq, qaranlıq gecələrdə döşəyi torpaq, balışı daşla əvəz edən çobanların keşiyini çəkən, sürünün sağına, soluna keçərək sanki sırasını nizamlayan köpəklərin sadiqliyi var. Bir sözlə, ilk baxışda sadə, lakin çətinliklərlə dolu çölçülük həyatını bizə nəql edən 52 dəqiqəlik filmin sadə təsvirlər daxilindən oxunan poetik, fəlsəfi, mistik mənası var. Deməli, rəngarəng dünyanı sadə təqdim edən sənədli kinonun belə bizə deyəcək sözü hələ çoxdur. Bizə isə bunları izləmək, kadrlardakı həyat kodeksini çözmək qalır.

Onu da qeyd edim ki, “Kənar”, “Mələklərin göz yaşı” və “Köç” sənədli filmləri bir sıra beynəlxalq kinofestivalların iştirakçısı olmuş, diplom və mükafatlara layiq görülmüşdür.

Şəhla Bürcəliyeva,

Kinoşünas

Mədəniyyət.- 2012.- 19 oktyabr.- S. 10.