Təbiətcə
poetik, təbcə dramatik...
Tofiq Kazımovun təfsirində həyatla sənət
qafiyələnirdi
Poetiklik
onun şəcərə qənimətlərindən idi -
alovlu şairimiz Səməd Mənsurun ocağında
doğulmuşdu; hələ də gərəyincə qiymətləndirə,
qədərincə öyüb populyarlaşdıra bilmədiyimiz,
dövrünün “mərkəzə göz et” deyənlərinə
nisbətdə “nazını az” çəkdiyimiz Səməd
Mənsurun...
Əslində, Tofiq Kazımovun
dramatizmik mahiyyətində də - üç teatr
truppasının rəhbəri olmuş atasının ruhu
vardı. Ömrünü bənzərsiz (tamamilə bənzərsiz!)
poeziyası ilə bahəm, müasir məlum düşmənlərimizin
“retro”-baba(yan)larının, siyasi və irfani zərbələrinə
qarşı mübarizəyə həsr etmiş bu ziyalı
cigidin oğlu Tofiq elə həmin dramatik illərdə (14
yanvar 1923) anadan olur və avtomobil qəzasına
düşüb, dünyasını dəyişənədək
(1980) o məğrur atanın mizan-düzəni ilə
yaşayır, qurub-yaradır...
Bəli, qurub-yaradır! Səhnə
də bir sənət inşaatı meydanıdır; dahilər,
ustadlar bu məbəd-“tikili”nin həm memarı, həm bənnası,
adilər isə, sadəcə, iş icraçısı
olurlar.
O,
işləri elə qururdu ki, teatr vahid bir milli müzakirə
evinə, aktyor-tamaşaçı ailəsinə
çevrilirdi. “Akademik” təyin-tamamlığı ilə
çalışan baş teatrımız o zamanlar akademik
elektoratı da doyururdu, hər qəzet başında xitab edilən
proletariatı da (və bu minvalla, elitarlarla proletarlar
yavaş-yavaş birləşirdi). Onun zadəgan mizan-düzənilə
səhnə-salon tandemi, o dövrdən əvvəlki və
sonrakı dövrlərin məxfi-eyhami bir duallığı
yaranırdı.
«Dincdurmaz ata» eyhamı da onu uzun illər
izləyib. O vaxta qədər ki, ulu Heydər Əliyev onun
hazırladığı daha bir “nadinc” tamaşaya - «Şəhərin
yay günləri»nə (Anar) baxıb, kollektivi
alqışlayıb və hətta Tofiq Kazımovun Dövlət
mükafatı ilə təltif edilməsinə qol qoyub.
Quruluş...
Bir söz, səsləniş kimi -
doğma, gözəl, sadə, əməl-iş olaraq çətin,
mürəkkəb. Füzulianə “yaxşı nəzər
etdikdə” - bu da sənət dövləti qurmaq kimi bir
aktdır, qədir-qiymət “sərəncam”çısı
isə ayrı-ayrı heyranlar, partiyalar, fraksiyalar yox,
bütövlükdə xalqdır, zamandır. Dramaturji mahiyyətcə
baxışa hesablanan, reallaşması gözə
bağlı olan bu iş bütün rejissorların - ümumən
rejissuranın başlıca görəvidir. Tofiq Kazımov isə
dünyanın o rejissorları sırasındadır ki, o, bəzən,
sözə də quruluş verirdi. Pyes mətnlərindəki
sözlər, tərkiblər, üslublar onun teatrının səhnəsində
yeni-yeni çalarlar, nüanslar saçırdı; təkbaşına
oxucu ikən anlam əyarında itirənlər
tamaşaçı ikən - məna-məzmunun “maya dəyəri”ndən
də artıq qazanırdılar.
Tofiq Kazımovun səhnə
üçün əsər seçimində də xüsusi
bir özəllik, milli iştah zövqü vardı. Duyğu,
obrazlılıq, fantaziya, psixo-ekskurs,
inter-etnobağlılıq baxımından heç bir hədd-sədd
tanımayan sənətkar bu məsələdə xüsusi
bir əndazə məktəbi yaradırdı: nə çəpərdaxili
durğunluq, nə inter-ultra vurğunluq. Onun teatrının
afişa “bazar”ında yerli məhsullarla “gəlmə”lər
arasında xüsusi bir balans vardı. “Antoni və Kleopatra”,
“Mariya Tüdor” kimi əcnəbi “kalori”lərdən
iştahsızlaşma ehtimallılara “Pəri Cadu”, “Sən həmişə
mənimləsən” kimi milli koloritlər təqdim edirdi.
Hər quruluşda yenilik, hər
işdə seçim, seçkinlik təbiətcə
çox mülayim, çox poetik, təb-təsir və şəxsi
nüfuzca çox dramatik olan bu sənətkarın mahiyyətində,
qanında-canında idi. Onun “quruluş” nüvəsi tək elə
əsər təfsiri, səhnə əşya-inventarları
ilə məhdudlaşmırdı. O, öz komandasını
yalnız çağdaşı olduğu ictimai-siyasi
quruluşun seçdiyi müəlliflər, aktyorlar
arasından yox, daha bəşəri, daha milli və daha
istedadlı nominasiyalılar içərisindən
seçirdi.
Bunu da deməmək olmur ki, o
özü də Tanrının seçilmişlərindən
idi. Fiziksəl yar-yaraşığından tutmuş mənəvi
kompleksallığına, fəhmi bacarığına qədər!
Onun şəkli-halını böyük yaradan qurmuşdu, tərcümeyi-halını
özü. “Ömür” quruluşundakı avto-qəza məsələsinə
gəldikdə isə... Qoy bu da olsun bütün ədəbi-bədii
janrlarda saysız-hesabsız tamaşalar yaratmış müqtədir
rejissorumuzun avtoportret-novella janrlı “tamaşa”sı...
Onun “özgə”ləri
“Ədəbi”, “musiqi”, “tibbi” və
s. deyə, ayrı-ayrı “cəm”iyyətlərə
böldüyümüz sahələrdə teatr yeganə
canlı orqanizm - “ölkə”dir ki, burada bütün ictimai
quruluşlar, dövrlər, şahlar, nökərlər,
katiblər, katibələr, prezidentlər, fəhlə-kəndlilər,
qara-ağ camaatlar “yaşayır”, yaşadılır. Bu
“ölkə”də hamının tərz statusu, üslubu,
diksiyası, səs tonu, dekor-fonu reformalara uğrasa da, rejissor
şahlığı, rejissura başqanlığı dəyişilməz
olaraq qalır. Lakin bu, təbii, səlahiyyətə aid olan məsələdir.
Qabiliyyət, fakturaya baxış məsələsinə
qaldıqda, bəlkə də heç bir vəzifədə
buradakı qədər ardıcıl, fövri, bədahəti
sərəncamlar, qərarlar, fətvalar tələb olunmur. Əks
təqdirdə, yuxarıların (və ya kollektivin) rejissor,
rejissorun aktyor, bütövlükdə truppanın
tamaşaçı seçkiləri baş tutmayacaq, kassa
“qutusu” boş qalacaq.
Böyük bir abzas tutumlu bu
“remarka”nın əbəs hesab olunmaması arzusuyla əlavə
edim ki, teatr - istər əlaya, istər bəlaya
çevrilmiş ictimai həyatdan doyan və ya bezənlər
üçün stimullaşdırıcı, ağıl-anlam
dişini dəyişdirici, kəsirət gözünü bəsirətləyici
ünvan olmalıdır. Bu gün saysız-hesabsız orta və
yaşlı nəslin təsdiq edəcəyi faktik misallar və
halal xoşluqlarla qeyd etmək olar ki, Tofiq Kazımovun
tamaşaları erasında “dramteatr” dillər əzbəri,
gözlər bəzəyi idi. Çox səbəblərdən
biri də bu idi ki, hər gün bir-birinə dedikləri
“öz söz” trafaretlərindən bezikənlər “gedək
görək orada daha nə deyirlər”, “daha nə göstərirlər”,
“daha nələrə toxunurlar” kimi sual-istixarə edirdilər.
Bax, məsələnin məğzi bu “daha”larda idi! Tofiq
Kazımov hər dəfə həyat səhnəsindəki
özününkülərlə sənət səhnəsindəki
“özgə”ləri iki-üç saatlıq daha ləziz kəlam
qonaqlığına, daha yeni, daha kaleydoskopial quruluş mənzərələrinə
dəvət edirdi. O, bu kiçik məkan-həyatda
böyük həyatdakı doğruları, doğruluqları
bir az da doğruldur, yalan-yalançılıqların
üzünü sənətin ecazkar rənglərilə daha
da qızardırdı. Yeri gəlmişkən, Sabit Rəhmanın
“Yalan”ındakı gözəl bədii yumora, məzhəkə
mayalı hadisələrə dramatik-hərəki qatqarlar da əlavə
edib, müəllifin sözlə dediyini tamaşaçıya
göz-qaş mimikaları, him-cim dinamikaları ilə daha
canlı şəkildə çatdırırdı. Cəmiyyətin
- guya daha analitik və guya daha praktik personalarının “ədəbiyyat,
sənət quramalar üstündə qurulmuş yalandır”
kimi “qənaəti” qarşısında “eşq olsun o yalana ki,
insanları doğruluğa, paklığa səsləyir!”
mahiyyətli sənət sərgiləyirdi.
O vaxtlar biz - bir neçə
televiziya işçisi - Tofiq müəllimlə tez-tez
görüşmək arzusunda olsaq da, onun işgüzar zəhmi,
belə deyək - xüsusi sənət çəkisi buna
imkan vermirdi. Arzumuzun alındığı məqamlar da olurdu.
Suallarımıza çox qısa cavablar verər, geniş
eridusiyası, dəmir məntiqi ilə bizi “sual hakimiyyəti”
kürsüsündən “endirib”, ortaq həmsöhbət, məsul
tamaşaçı həddinə salardı. “Deyəsən,
biz (televiziya) sizi (teatrı) üstələyirik, axı...”
sualımıza cavabını dəqiq xatırlayıram:
“Bunda pis heç nə yoxdur. Televiziya çox inkişaf edəcək.
O qədər ki - kütlələri də tam inkişaf etdirəcək
və xalq bütövlükdə yenidən əsl teatra - ana
sənətə qayıdacaq...”
Sonralar onun monoqrafiyaları ilə
(Ağasadıq Gəraybəyli, Məmmədəli Vəlixanlı,
Kazım Ziya, Əliağa Ağayev, İsmayıl Osmanlı
haqda) tanış olduqca, bu kimi fikirlərin hansı
düşüncələrdən qaynaqlandığını
təbii qarşıladım. Daha sonra onun bir çox
coğrafi məkanlarımızın (Naxçıvan, Gəncə,
Ağdam, Quba) teatrlarında da gözəl tamaşalar
hazırlaması, bir çox pyeslər
(“Çağırış”, “İşıqlı yollarla”,
“Şəfəq”, “Qoçaq Polad” və s.) yazması,
dövri mətbuatda teatr sənətinə, müxtəlif
tamaşalara dair analitik rəy, resenziya və məqalələrlə
çıxış etməsi, teatr institutunda uzun illər
aktyor və rejissor sənətindən dərs deməsi,
yüzdən çox tamaşa hazırlaması faktları ilə
də tanış olduq və bütün bunların əlli
yeddi illik bir ömrə necə
sığışdırıldığının
“quruluş”unu vermək çətinliyi ilə üzləşdik.
Hər şey bir yana, deyim ki, onun
hazırladığı tamaşaların quruca sadalama
faktı belə bu yazının “quruluşu”na
sığışmaz. Çıxış yolunu
“yaddaşımdan çıxarış”da tapıram. Əlavə
edim ki, bunlar həm də onun ən çox
xoşladığım tamaşalarıdır: “Unuda bilmirəm”,
“Yalan”, “Məhv olmuş gündəliklər”, “Ölülər”,
“Sənsiz”, “Pəri cadu”, “Nazirin xanımı”,
“Yağışdan sonra”, «Hamlet», “Qızıl”, “Aydın”,
“Qılınc və qələm”, “Ümid”, “Bəşərin
komediyası və yaxud Don Juan”, “Müsyö Jordan və dərviş
Məstəli şah”, “Quşu uçan budaqlar”,
“Karıxmış sultan”...
Tofiq Kazımovun
tamaşalarının sayı onun teatra cəlb etdiyi gənc
aktyorlarla, təxminən, eyni hesabda olar. Sənətə
başdan-başa yeni baxışla yaşamış bu sənətkar
heç nəyə və heç kimə “toxunulmaz” statusunda
baxmırdı. O cümlədən, “məşhur”
möhürlü müəlliflərə və “populyar”
saqqallı aktyorlara. O vaxtlar “Sən həmişə mənimləsən”də
Nargilə kimi baş qəhrəman tələbə Amaliya Pənahovaya,
“Ölülər”dəki İsgəndər kimi əsas
katalizator-obrazı gənc Həsən Turabova
tapşırması ilə dövrün bütün vəzifəli
“qardaşoğlu”, “bacıqızı”
“tapşırançı”larına əməlli bir dərs
verdi.
Və institutda, həyatda, teatrda
belə-belə dərslər verə-verə, özü də
dönüb oldu məktəb. Teatr tariximizdəki
iki-üç canlı məktəbdən biri. Lap axırda da
təkcə o dünyaya yox, mədəniyyət tariximizin
qızıl səhifələrinə və -
Xatirələrə köçdü...
O xatirələrə ki,
xatiratçıların hansından soruşsan,
özünü yığışdırıb, həyalı
görkəm alıb, bir az da hüznlənib dəqiqələrlə,
bəziləri isə saatlarla danışa bilər. O külli
xatirələrə Kazımovsayağı traktovka verə bilsən,
bəlkə bu dəryadan bir tərəfə çıxmaq
ola ya olmaya. Özü də üçcə “janr”a toxunmaq
şərtilə: ev, ailə, iş. O, evində ideal ata, ər;
həyatda məğrur ziyalı; işdə ciddi və
qayğıkeş sərkər idi.
O özü daha maraqlı xatirələri
daha maraqla danışardı. Bir gün məşhurluqdan
söz düşdü, onu çox öydük,
qayıtdı ki, hər şey nisbidir. Dedi, bu yaxınlarda Ədil
İsgəndərov bir neçə dostuyla Gəncə
yaxınlığındakı doğma kəndinə qonaq
getmişdi. Anası Həsənağa Salayevi görəndə
yüyürür üstünə ki, ay oğul, bu Ədil məni
eşitmir, yaxın dostusan, bunu başa sal, qoy
yığışıb gəlsin kəndə. Axı o şəhərdə
nə var e?! Day biz də qocalmışıq,
mal-davarımıza ot-əncər gətirənimiz yoxdur...
Tofiq Kazımov bütün
ömrü uzunu o sayaq müqəddəs, “türkəçarə”
ana-tamaşaçılara oyanış, o ananın əksi
olanlara - bilgidən bol, əxlaq-əqidədən, sevgidən
kəmlərə isə düz yola qayıdış dialoqu
qurdu. Və bu “son ucu ölümlü” dünyanın baş
monoloqunun ilk iki sözündən birincisinə - oluma nail
oldu...
Tahir
Abbaslı
Mədəniyyət.-
2012.- 13 yanvar.- S. 7.