Həyatın
nəşəsi yaradıcılıqdır
“Ən
böyük həqiqət əməkdir, həyatın
bütün nəşəsi yaradıcılıqdır. Yaratmaq
ölümü öldürmək deməkdir”. Keçən əsrin
30-40-cı illərində Azərbaycan kinosunun ən populyar
aktyorlarından biri olan Xeyri Əmirzadəni xatırlayarkən
məşhur fransız yazıçısı Emil Zolyanın
bu sözləri yada düşür.
Bu bir həqiqətdir ki, əsil sənətkarı
onun sənəti yaşadır. Bu gün biz X.Əmirzadənin
adına “26 komissar”, “İsmət”, “Almaz”, “Kəndlilər” və
digər filmlərin titrlərində rast gəlirik, onun yaratdığı
obrazlarla bu kinolentlərdən tanış oluruq. Bəs
aktyorun həyatı barədə nə bilirik? Bu gün nəinki
kino tamaşaçıları, hətta kino mütəxəssislərinin
əksəriyyəti Xeyri Əmirzadəni tanımır.
Vaxtilə bu aktyor barədə rejissorlardan M.Mikayılov, M.Dadaşov, M.Əlili və başqa kino işçilərindən aldığım məlumatlar, arxivlərdə apardığım axtarışlar və Krım televiziyası müxbirinin köməkliyi ilə əldə etdiyim sənədlər əsasında öyrənə bildim ki, Xeyri Əmirzadə keşməkeşli həyat sürmüş, istedadı, zəhməti sayəsində Krım vilayətində, Azərbaycanda və Ukraynada bir sıra filmlərə çəkilərək dövrünün kino ulduzu kimi populyar olmuşdur.
Həyatın çətin
sınaqları qarşısında
1893-cü il oktyabrın 5-də Yalta yaxınlığındakı Dərəgöy baqqal Qara Osmanın ailəsində oğlan uşağı doğulanda heç kəs bilmirdi ki, vaxt gələcək, bu uşaq böyüyəcək, nəinki Krım tatarları arasında, hətta Sovet İttifaqının bir çox respublikalarında, o cümlədən Azərbaycanda məşhur teatr və kino aktyoru kimi tanınacaq. Körpə də gələcəkdə başına nələr gələcəyindən, nə kimi əzab-əziyyətlərə dözməli olacağından bixəbər idi. Xeyri böyüdükcə onun rəssamlığa meyli görsənirdi. Atasının kənddə kiçik bir dükanı vardı. Ailəsini bu dükandan götürdüyü gəlirlə dolandırırdı. Həm də o, dindar idi. Oğlunun şəkil çəkdiyini görəndə hər dəfə aləmi bir-birinə qatır, əlindəkiləri alıb cırır, “kafir oğlu, kafir” deyib onu döyürdü.
Günlərin birində Xeyri yenə də bir tərəfə çəkilib rəsm çəkərkən tanımadığı şəxs ona yaxınlaşaraq əl işlərini nəzərdən keçirir və deyir: “Mən rəssam Mirsayadovam. Bu yerlərə istirahətə gəlmişəm. Səni tez-tez şəkil çəkən görürəm. Çəkdiyin şəkillər xoşuma gəlir. Sən oxumalısan. Yaxşı oxusan, səndən yaxşı rəssam çıxar”. Xeyri rəssamın məsləhəti ilə Peterburqa gedir, orada rəssamlıq məktəbinə daxil olur. Rəssamlıq sənəti gəncin qarşısında yeni bir aləm açır. Təhsil aldığı birinci il anası Zəhra xanım vəfat edir. Bu acı xəbərdən sarsılan Xeyri evlərinə yola düşür və ağır həyat şəraiti üzündən Peterburqa qayıda bilmir. Təhsili yarımçıq qalır.
Az keçməmiş Xeyri həyatın daha bir ağır zərbəsini qəbul etməli olur, bu dəfə atası vəfat edir. Onsuz da çətin şəraitdə yaşayan ailənin ağırlığı Xeyrinin üzərinə düşür. Vəziyyət bir qədər də ağırlaşır. Doğru deyiblər ki, xoşbəxtliklə keçən illərdə günlər gün kimi, bədbəxtliklə keçən illərdə isə günlər il kimi keçir. Xeyri bacı və qardaşını dolandırmaq üçün dükanı satır. Bu da yaraya məlhəm olmur.
Peşəkar sürücü və
Krım tatar teatrının yaradıcılarından biri
Vəziyyətin düzəlməyəcəyini görüb Xarkov şəhərinə getməyi qərarlaşdırır. Orada avtomobil sürücülüyü məktəbində oxuyur. Bir ildən sonra əlində avtomobil sürücüsü vəsiqəsi ilə doğma Krıma qayıdır. Tanışları gənci Buxara əmirinin yanında işə düzəldirlər. Xeyri Əmirin şəxsi sürücüsü olur. Əmir bu gəncə diribaş, zirək olduğu üçün xoş münasibət bəsləyir. Bunun müqabilində, daha doğrusu, əmirin şərəfinə Xeyri özünə Əmirzadə soyadını götürür.
1917-ci ildə Rusiyada Oktyabr inqilabı qələbə çalandan sonra Xeyri Yaltada ilk avtomobil məktəbini təşkil edir. O, burada təkcə Krım tatarlarına deyil, ruslara, ukraynalılara, yunanlara maşın sürməyi öyrədir.
Tanrı Xeyri Əmirzadədən heç nəyi əsirgəməmişdi. Ona hərtərəfli istedad, qabiliyyət vermişdi. O, gözəl şəkillər çəkirdi. Moskvadan, Peterburqdan Yaltaya qastrol səfərinə gələn balet truppaları onun ifa etdiyi milli rəqslərə heyranlıqla baxırdılar. Hətta bir dəfə Xeyrini çoban rəqsi ilə Moskvada Böyük Teatrın səhnəsinə də çıxarmışdılar.
Teatr, səhnə onu daha çox özünə cəlb edirdi. Elə buna görə də X.Əmirzadə qollarını çırmalayıb işə girişir. Bu sahədə müəyyən işlər görür, ilk Krım tatar teatrının yaradıcılarından biri olur. Teatrda “Arşın mal alan”da Soltan bəy, “Tahir və Zöhrə”də Tahir, “Evlənmə”də Podkolyozin və s. rolları ifa edir, Krım tatarlarına həsr olunmuş ilk filmlərdə - “Daş üzərində mahnı” (1924, Xəlil), “Alim” (1925, Alim),“Möhtəşəm günəş” (1928, Əli) və digər kinolentlərdə çəkilir.
Moskva ona Xalq artisti
adını vermək istəmirdi
Xeyri Əmirzadəyə
“Xalq artisti” fəxri adı verilməsi ilə bağlı
Krımda rəhbər orqanlar tərəfindən məsələ
qaldırılır, bu məqsədlə Moskvaya müraciət
olunur. O vaxtlar muxtar respublikada “Xalq artisti” adı hələ
heç kəsə verilməmişdi. Lakin
...müraciət cavabsız qalır. Camaat
arasında belə şayiə gəzirdi ki, Moskva
Krımın ilk xalq artistinin tatar yox, rus olmasını istəyir.
Xeyri bundan nə inciyir, nə də ruhdan
düşür. Məsələdən hali olandan sonra
belə söz işlədir: “Çörək və su ilə
adsız da yaşayaram. Həyat
özü-özlüyündə gözəldir. Bircə qüvvəmi itirməyim”. Lakin həmyerliləri onunla razılaşmırlar.
Sevimli sənətkar X.Əmirzadədən
ötrü nəinki adi adamlar, hətta rəhbər
işçilər belə yuxarı orqanlara xahiş məktublarını
göndərirlər. Nəhayət, 1923-cü ildə X.Əmirzadə
Krım-Tatar Muxtar Respublikasının ilk “Xalq artisti” fəxri adına layiq görülür. Şahidlərin
dediyinə görə həmin günlər Krım
tatarlarının sevinci yerə-göyə
sığmırdı. Həmyerliləri
onun haqqında mahnılar qoşur, barəsində fəxrlə
danışırdılar.
Bir neçə ildən
sonra o, Moskvaya gəlir. Bundan sonra onun həyatında
böyük bir dönüş yaranır. X.Əmirzadə
Moskva, Odessa kinostudiyalarında işləyir, bir sıra filmlərə
çəkilir. “Həbs üçün order”
(1926, Sergey), “Sement” (1927. Qleb Çumalov),
“Məkkədən gəlmiş qonaq” (1928, Faiz Məmməd),
“Qaçağanlar” (1930, fəhlə) və digər filmlərdə
müxtəlif xarakterli rollar ifa edir.
Bakı
Xeyri Əmirzadənin ikinci vətəni olur
20-30-cu illərdə
“Azərfilm” kinostudiyasında rejissor, operator, ümumiyyətlə
kino kadrlarına böyük ehtiyac vardı. Bu boşluğu aradan qaldırmaq üçün
kinostudiyanın rəhbərliyi Moskvadan, Leninqraddan, Ukraynadan
Bakıya kino mütəxəssislərini dəvət edirdi.
Belə bir vaxtda kino və teatr aktyoru kimi tanınan Xeyri Əmirzadənin
sorağını alan “Azərfilm”in rəhbərliyi
onu Bakıya dəvət edir. X.Əmirzadə bu
dəvəti məmnuniyyətlə qəbul edir. Sonralar Xeyri rejissor M.Mikayılovla söhbətlərinin
birində demişdi ki, “Azərfilm” kinostudiyasında işləmək
mənim çoxdankı arzum idi. Çünki
Bakı beynəlmiləl şəhər kimi bütün
Sovetlər İttifaqında məşhur idi. Bakıya gələndən sonra azərbaycanlılardan
yalnız xoş rəftar, yaxşı münasibət
görmüşəm. Bakı mənim ikinci doğma vətənimdir...
X.Əmirzadə 1931-ci ildə
Bakıya gələndə kinostudiyanın kollektivi onu köhnə
dost kimi qəbul edir, o, qısa bir zamanda iş
yoldaşları ilə qaynayıb qarışır. Bu vaxt kinostudiyada “26 komissar” tarixi-inqilabi filminin
çəkilişlərinə hazırlıq işləri
aparılırdı. Xeyrini filmin
quruluşçu rejissoru N.Şengelayaya təqdim edəndə
o, tərəddüd etmədən həmin aktyoru komissar roluna
götürdüyünü bildirir. Hündürboy,
enlikürək, iri cüssəli, iti baxışlı aktyor
ilk baxışdan rejissorun xoşuna gəlmişdi. Beləliklə, X.Əmirzadənin Bakıda kino fəaliyyəti
1932-ci ildə lentə alınan “26 komissar” bədii filmi ilə
başlayır. Aktyor komissarlardan kiminsə
yox, ümumiləşdirilmiş obraz yaradır. Bundan sonra A.Quliyev “Dostlar” adlı qısametrajlı bədii
filmində rejissor kimi ilk dəfə öz qüvvəsini
sınayarkən baş rola (traktorçu) X.Əmirzadəni dəvət
edir.
1934-cü ildə X.Əmirzadə
“Dostlar” filmi ilə paralel olaraq daha bir kinolentdə - “İsmət”
kinopovestində baş rolda çəkilir. X.Əmirzadənin qəhrəmanı Səməd
ticarətlə məşğuldur. Onun
üçün həyat, güzəran, yaşayış
pulla ölçülür. Ona görə
də o, həyatın mənasını var-dövlətdə
görür. Ailə, arvad, məişət
qayğıları onu o qədər də
maraqlandırmır. Səssiz filmdə belə
bir simasız, mənəviyyatsız adamın obrazını
yaratmaq, xarakterindəki iyrənc cizgiləri açıb
göstərmək o qədər də asan məsələ
deyildi. Aktyor X.Əmirzadə və rejissor
M.Mikayılovun birgə səyi nəticəsində köhnə
adət-ənənələrin kor-koranə quluna
çevrilmiş bir insanın daxili aləminin puçluğu
inandırıcı şəkildə ekranda
canlandırılmışdır.
Rejissor A.Quliyev istər
“Dostlar”da, istərsə də “İsmət”də aktyorun
özünəməxsus oyun tərzindən razı
qaldığı üçün onu yeni çəkdiyi
“Almaz” filmində rollardan birinə dəvət edir. X.Əmirzadə burada psixoloji bir obraz - Almazın kəndə
gətirdiyi yeniliklərlə heç cürə
barışa bilməyən, hər dəfə bu gənc
qızı görəndə ona öz nifrətini büruzə
verən kənd sakini Kərimin surətini yaradır.
Bacısı Yaxşının Almazla yaxınlıq etdiyini
biləndə qəzəbindən coşub daşır, bir
söz belə demədən sifətindəki jestlərdən
aydın görünür ki, o gənc müəlliməni
böyük məmnuniyyətlə aradan götürmək istərdi.
Lakin ədalət məhkəməsindən
qorxub hər dəfə geri çəkilir. Eşidəndə ki, bacısı Yaxşını
Şərif zorlayıb, Almazın qucağındakı körpə
heç də müəllimənin yox, məhz onun
bacısınındır, Kərimin gözlərini qan tutur,
artıq o özünü idarə edə bilmir və Şərifi
bıçaqla vurub öldürür. Bacısı
ilə bağlı bu acı xəbəri eşidərkən
qəhrəmanın keçirdiyi sarsıntıları, onun
psixoloji vəziyyətini X.Əmirzadə çox ustalıqla,
təbii şəkildə tamaşaçıya
çatdıra bilir.
“Almaz” film ekranlarda nümayiş
etdiriləndən sonra X.Əmirzadə Bakı
kinostudiyasının bədii şurasının üzvü
seçilir. O, kinostudiyanın aparıcı aktyorlarından
biri olur. O, S.Mərdanovun “Kəndlilər” tarixi-inqilabi filmində
(1939) Mehmandar bəy, A.Beknazarov və R.Təhmasibin “Səbuhi”
tarixi-bioqrafik filmində (1941) Rəcəb rollarında çəkilir.
Krım
tatarı olduğu üçün işdən azad edilir
Böyük Vətən
Müharibəsinin ağır illərində Krım
tatarları doğma yurdlarından çıxarılıb
Orta Asiyaya sürgün edilirlər. Belə
bir vaxtda Krım tatarı olduğu üçün X.Əmirzadəni
də kinostudiyadan çıxarırlar. İşsiz
qalan aktyor nə edəcəyini, hara gedəcəyini bilmir,
heç kəsin qapısını döyüb kömək
istəmir. Heç bədbinliyə də
qapılmır. Çünki o,
uşaqlıqdan hər cür çətinliyə
alışmışdı.
Günlərin birində Xeyri
Bakıda bir çəkmə ustası ilə tanış
olur. Bu tanışlıq sanki onun ailə həyatına
bir işıq salır. Çox qısa
müddətdə ustadan bu sənətin sirlərini öyrənən
Xeyri çəkmə tikməyə başlayır. Xeyri Bakıda Mirzə Fətəli küçəsindəki
7 nömrəli evdə, 10 kvadrat metr sahəsi olan köhnə
bir daxmada yaşayırdı. Onun tikdiyi
ayaqqabılar əsasən qadın tufliləri olurdu. O,
ayaqqabı üzlərini özü biçir, ayaqqabı
dabanlarını kəsib düzəldirdi. Lakin
sovet dövründə fərdi qaydada çəkməçilik
də özəl biznes sayılırdı və dövlət
tərəfindən qadağan olunmuşdu. Odur ki, bu vəziyyət uzun müddət davam edə
bilməzdi. Gec-tez məsələnin
üstü açıla bilərdi. Buna görə də
o, Yaltaya qayıtmağı qərara alır...
Beləcə illər
gəlib gedir, “millətlər atası” Stalin vəfat edəndən
sonra ölkədə bir qədər “mülayimləşmə”
dövrü başlanır. İnsanlar bir
qədər asudə nəfəs almağa başlayırlar.
Belə bir vaxtda 1957-ci ildə vaxtilə
verilmiş qadağalar ləğv olunduğu üçün
X.Əmirzadə yenidən Bakı kinostudiyasına
çağırılır və o, ikinci dəfə bədii
şuranın üzvü olur.
İllərin ağrı-acıları tədricən
öz işini görməkdə idi
Bakı
kinostudiyasının köhnə binası onun
üçün nə qədər doğma olsa da o, burada əvvəlki
kimi özünü sərbəst, qayğısız, xoşbəxt
hesab edə bilmirdi. Çünki ötən
illərin vurduğu ağır zərbələr tədricən
öz işini görməkdə idi. Bu pəhləvan
cüssəli aktyorun sağlamlığını əlindən
almışdı. Artıq işləmək
üçün onda nə taqət qalmışdı, nə
də həvəs. Az bir vaxt ərzində
Xeyri yatağa düşür, 1958-ci il fevralın 17-də 65
yaşında vəfat edir. Həmin gün
Bakıya həddindən çox qar yağmışdı,
şaxta adamların iliyinə işləyirdi. Buna
baxmayaraq, onu son mənzilə yola salmaq üçün
çoxlu adam gəlmişdi...
Aydın Kazımzadə,
Əməkdar
incəsənət xadimi
Mədəniyyət.- 2012.- 25
yanvar.- S. 10.