“Ölkəm”in ölməz müəllifi

Böyük roman siqlətli bu romansa bəstəsiz bir misra əlavəsi: Cavan getmiş dahisi var, ölkəmin!..

Yox, yox, bəs eləmir bu əlavə. Doyulmur. İyirmi üç yaş tələbə yaşıdır, bu sayaq zirvə, qələbə yaşı deyil. Davam edibən deyək ki, əbədi gənc bəstəkarı, sənət yarı, müasir mədəniyyət nəticələrimizin şöhrət səbəbkarı var ölkəmin - Asəf Zeynallı ismində!

Əslində, məlum bir məhəbbət mahnısını sənət müstəvisində götürsək, “yaşın nə fərqi var?..”

Onun ölüm yaşı çoxları üçün heç olum yaşı da olmayıb, deyil və olmayacaq. Təcrübəlilər iyirmi üçü evlənməyə də bəs hesab etmirlər. O isə bu yaşa qədər məmləkətimizin mədəniyyət butası dalısıyca çöllənə-çöllənə, sənət eşqi gücündən şellənə-şellənə, şərqilənə-nəğmələnə gəzib-dolaşdı...

Könlümüzü onun notlarıyla çalsaq, başdan-başa reallıq saçan, ağıl yayımlayan bir nağıl yaşayarıq.

“Nağıl dili yüyrək olar” - deyiblər.

O, təhkiyeyi-üslubun qeyri-nağıl anlamında az getdi, piano-fortepiano-saz getdi, dərə-təpə yüz tapdı. “Sərhədçi”, “Çadra”, “Sual”, “Seyran”, “Muğamsayağı”, “Çahargah”, “Uşaq süitası” və sair instrumental (fundamental!) addımlarıyla otuz doqquz qapı açdı, qırxıncıda sənət-padşahın “Ölkəm” adlı gömgözəl, qəpqəşəng qızına ürcah oldu...

Xalqın təsəvvür-təsəvvüf “zindan”ından xilasi-kəşf etdiyi bu gözəlləri elə xalqın özünə nişanladı. Onları öz sahibinə ismarlayıb, yeni-yeni butalar ardınca düşdü. Daha neçə-neçə könül qənimətləri toplasa da, onları cəm edib ram eləyə bilmədi. Nədən ki, belə səfərlərin birində möhkəm sətəlcəm oldu və... az qala bir simfoniya müddəti ərzində (qələm bu “yoxluq” terminini var etmək istəməsə də) öldü...

Musiqi sənətində bir not, bir takt nədirsə, söz sənətində də bəzən bir hərf elə odur. Məsələn, sənəd və sənət. Asəf Zeynallı sənəddə əbədi getdi, sənətdə əbədi qaldı. 1932-ci il oktyabrın 27-də əhalimizin sayından biri azaldı, mədəniyyətimizdəki böyük adlardan biri isə artdı: Asəf Zeynallı!

Xoş ovqatlar, təəssüratlar...

Maraqlı-məlallı bir ünvanda doğulmuşdu: Dərbənddə. Doğum tarixçəsi də xoş ovqat saçır yeri behiştliyin: 5 aprel. Bahar vaxtı. 1909-cu ilin 5 apreli. Onun alın yazısı təbiət yazında yazıldı. Fotoşəkilləri də adama az söz demir. Baxışları hələ yazılmamış neçə-neçə şedevrlər saçır.

Yuxarıda butalardan danışdım. Onlar, təbii, “sevgili-yar”lıq deyil, istedadi sənət-səfərdarlıqdır.

Siz onun əsərlərini dinləyərkən nə hisslər keçirirsiz - bilmirəm. Amma mən həmişə Rübabə xanımın “Qaragilə”sindəki nəqarəti də xatırlayıram:

Dərbənd aralı,

Könlüm yaralı,

Bir qız sevmişəm, Qaragilə,

Dağlar maralı...

Bu gənc dahi, nakam dərbəndli iyirmi üç illik ömrünü (xüsusən gəncliyini!) sevgi-məhəbbətin “dağlar maralı” kimi personajlarına yox, büsbütün ellər folkloruna, xalq nəğmələrini toplayıb nota köçürmək kimi zor işlərə, əcnəbi paxılların adımıza yamaq etdikləri “çarıqlı-patavalı ölkə” fasonlu ayamalara qarşı “Ölkəm” kimi ultra-brendlər yaratmağa sərf edib.

Öz inter rəngləri, əntər gurultuları ilə bütün milli sədaları batıran sovetin daha bər-bəzəkli keçən ilk illəri fitrətən soy-kök düşüncəli bu gənci öz xəlqi yolundan sapdıra bilmir. 20-ci illərin əvvəllərində ailəsilə Bakıya köçmüş Asəf Musiqi Texnikumuna - ölümündən sonra adının veriləcəyi məktəbə daxil olur. Sonra Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında oxuyur. Orkestr fakültəsindən bəstəkarlıq fakültəsinə keçməsilə öz gələcəyinə və ümumxalq mədəniyyət fondumuzun daha da zənginləşməsinə bünövrə qoymuş olur. Ü.Hacıbəyli, B.Karagiçev, L.Yablonko kimi görkəmli bəstəkarlardan dərs alması onun daha yüksək zirvələrə ucalmasında mühüm rol oynayır. Bu maraqlı sənətkarın yaradıcılıq tərcümeyi-halında ən unikal faktlardan biri də milli romans janrının banisi olmasıdır.

Asəf Zeynallı həm də ilk simfonik musiqi nümunələrinin müəllifidir. Bəstəkarın “Fraqmentlər” adlı simfonik əsəri bu janrda ilk orijinal Azərbaycan nümunəsi olmaqla, həm də yarandığı dövrdə SSRİ miqyasında çox yüksək novatorluq kimi qarşılanıb. Sonralar, sovet musiqişünaslarının rəyinə görə, onun tamamlaya bilmədiyi “Bakı” simfoniyası “dahiyanə bir əsərin yarımçıq cizgilərdə susması” imiş.

İyirmi üç “yarımçıqlı” bəstəkar haqda gözəl sözlər, maraqlı fikirlər az deyil. Dövrün mətbuatında onun adı tez-tez çəkilirdi: “Gənc Asəf SSRİ miqyasını adlayıb dünyaya ayaq açmaqdadır”. “C.Cabbarlının “Sevil” dramının səhnə uğurunda Asəf Zeynallının musiqisi baş rol kimi səslənir”.

Gənc bəstəkarın “Tənqid-təbliğ” teatrında musiqi bölməsinə rəhbərlik etməsi ona öz fəaliyyət sahəsini daha da genişləndirməyə, daim mədəniyyət aləminin mərkəzində olmasına rəvac verirdi. Hələ iyirmi yaşında ikən “Yanğın” (S.Rüstəm və H.Nəzərli), “Gizli əl” (C.Xəndan), “Qəzəb” (A.Yanovski) və başqa teatr tamaşalarına cəzbedici musiqilər yazan bəstəkar Sovet İttifaqında tanınmış isimlərdən idi. O, 1931-ci ildə Moskva və Leninqradda (Sankt-Peterburq) Azərbaycan bəstəkarlarının əsərlərindən ibarət konsertlər təşkil edib. Həmin möhtəşəm konsertlər zamanı iyirmi iki yaşlı bu oğlan nüfuzlu kürsülərə sinə gərərək, böyük mədəniyyət ağsaqqalı imicli çıxışları, nitqləri, məruzələri ilə daha da məşhurlaşıb.

O həm də nüfuzlu pedaqoq kimi tanınırdı. Təlim-tədris sahəsindəki yenilikçiliyi, tələbələrinə mədəni-mənəvi aləmi özünəməxsus təlqinçiliyi də elə əsərləri kimi seçkin imiş, duyğusal-universal elementlərlə zəngin imiş. Təsadüfi deyil ki, zəmanəmizin dahi bəstəkarı Qara Qarayev onun da tələbəsi olmuşdur. Bu gün əsərlərini sevə-sevə dinlədiyimiz Tofiq Quliyev, Cövdət Hacıyev, Zakir Bağırov notları da Asəf Zeynallının bulaq pıçıltılı səs-sədalarından su içib...

Və:

“Şiş ucları buludlarla öpüşən

Qayaları, dağları var ölkəmin” -

kimi gözəl misralara yazılmış təkrarsız musiqinin təəssüratları üstdə daha nə? Olumu ölümündən, ölümü olumundan öc almış bu müəllifin ömür yarımçıqlığına bənzər bu anımnaməyə narıncıq bir son yarımbaşlıq:

Şikəstəsayağı...

Əzizinəm, a yaşlılar,

Deyin, gəlsin nakam-nakam bayatılar...

Mən aşiqəm... ey sabiq gözəllər, qələmqaşlılar,

Görəsən, o vaxtlar

Bu füsunkar nəğmələr aşiqinin qismətindən

Hansınız “yayınmısınız”?..

Siz ey yazılmamış saysız mahnılar,

Çoxdan-çox nakam simfoniyalar,

O dünyada nə var-nə yox?..

Və həmişə səhifə dolusu yazdığım yazılar, budəfəki həmkarınız nədən belə az çıxdı? İşarəsi 1909-1932-nin 2-3 misli ola, ya olmaya. Mütaliəsi iyirmi üç dəqiqə çəkə, ya çəkməyə...

...Hə, şiş ucları buludlarla öpüşən dağlarımız! Belə-belə gənc dahiləri, uşaq-korifeyləri də var, “Ölkəm”izin!..

Tahir Əhmədalılar

Mədəniyyət.- 2013.- 5 aprel.- S. 12.