Kinoya bağlı ömür
Kino elmin nailiyyəti kimi yaransa da, hissləri,
duyğuları, insan təfəkkürünü
əhatə etdiyinə görə tədricən incəsənətin
ən cəlbedici sahəsinə çevrildi.
Tədricən həyatımızın ümdə mənəvi
tələbatına çevrilən, bizi
bizə göstərən bəyaz çərçivədəki
əksimizi tanıyıb, xarakterlərimizi cilalayan
təsvirləri həyat məktəbinə bənzətdik. Azərbaycan kinosunda hər bir obrazın məqsəd və məramını
kameranın gözü ilə dəqiq
göstərən, ədəbi əsərləri böyük səmimiyyət və məhəbbətlə
ekran dilinə çevirən kino xadimlərimizdən biri
də görkəmli operator, Əməkdar
incəsənət xadimi Teyyub Axundovdur.
Teyyub Mirzəhəsən oğlu Axundov 1920-ci il yanvarın 30-da Bakıda anadan olub. Kiçik yaşlarından fotoqrafiya və kinoya böyük həvəs göstərib. 14 yaşında kinostudiyaya gəlir. O vaxt Bakı kinostudiyasında görkəmli kinodramaturq C.Cabbarlının eyniadlı əsəri əsasında “Almaz” filminin çəkilişləri aparılırdı. Sənətə meylli gənc həvəskar da həmin filmin yaradıcı heyətinə operator assistenti kimi işə qəbul edilir. 1938-ci ilə qədər də operator assistenti kimi fəaliyyət göstərir.
Müharibə salnaməsi
Teyyub Axundov sevdiyi sənətdə püxtələşmək üçün kinostudiyada çəkilən filmlərdə böyük həvəslə çalışır, peşəkar rejissor və operatorlardan sənətin sirlərini öyrənməkdən zövq alırdı. 1941-ci ildə Böyük Vətən müharibəsi başlayanda, digər vətənpərvər oğullar kimi, o da cəbhəyə gedir. Ukrayna cəbhəsində vuruşur, Stalinqrad, Kirovoqrad, Nikolayev, Kişinyov, Budapeşt, Praqa uğrunda döyüşlərdə iştirak edir. İki dəfə yaralanaraq hospitala düşür. Qələbə xəbərini Vyanada eşidir.
Ön cəbhədə şücaətlə döyüşən Teyyub Axundov eyni zamanda döyüş bölgəsində əlinə keçən fotoaparatla əsgər dostlarının, viran qalmış şəhər və kəndlərin, müharibənin dəhşətlərindən əziyyət çəkən insanların acınacaqlı həyatını lentə alır, özü də bilmədən müharibənin salnaməsini yaradır. Bu fotolardan sonralar sənədli filmlərdə də istifadə edilir.
1946-cı ilin iyununda ordudan
tərxis olunaraq böyük
yaradıcılıq eşqi ilə
Bakı kinostudiyasına qayıdır. Elə həmin ildə
rəhbərlik tərəfindən kinostudiyanın bir neçə işçisi
ilə birlikdə Moskvaya - Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutuna ali kino təhsili almağa göndərilir. Orda məşhur Rusiya kinooperatorları Anatoli Qolovnya və Mark Magitsondan operator sənətinin
sirlərini öyrənir. Doğma
kinostudiyaya qayıtdıqdan
sonra isə geniş dünyagörüşünü
və zəngin mütaliəsini səmərəli
iş əmsalına çevirib Azərbaycan kinosunda orijinal yaradıcılıq nümayiş
etdirir. İstedadlı operator ona tapşırılan
hər bir mövzuya diqqətlə yanaşır, aktyor psixologiyasına yaxından
bələd olur, rejissor istəyini dəqiq yerinə yetirirdi. Bütün bunlar gənc,
lakin kifayət qədər həyat təcrübəsi olan kinooperator üçün
vacib idi. Kinorejissorlar da tarixi-bioqrafik (“Mahnı belə yaranır”), detektiv (“Onu bağışlamaq olarmı?”),
tarixi-inqilabi (“Qatır
Məmməd”), hərbi-vətənpərvərlik
(“Dağlarda döyüş”),
lirik-psixoloji (“Tütək
səsi”, “Şərikli
çörək”) və
başqa janrlarda çəkilən filmlərdə
kamera arxasına keçməyi ona həvalə edirdilər.
Kinoda peşəkarlıq
İstedadlı kinooperator 1954-cü ildə Yan Frid və Hüseyn Seyidzadənin çəkdiyi
“Doğma xalqıma” adlı ekran əsərinin operatorlarından
biri olur. Bu, Azərbaycanın ilk rəngli bədii-sənədli
filmi idi. O, filmdə tanınmış
operatorlar Ə.Atakişiyev
və X.Babayevlə birlikdə çalışır.
Bir il
sonra isə müstəqil operator kimi görkəmli rejissor T.Tağızadənin “Görüş”
filmində (C.Məmmədovla
birgə) çalışır.
Azərbaycan və Özbəkistan pambıqçılarının
ənənəvi dostluğuna
həsr edilmiş, kənd zəhmətkeşlərinin
həyatından bəhs
edən, natura çəkilişləri bol
olan filmdə Teyyub Axundov müxtəlif rakurslu çəkilişlər vasitəsilə
özünün yaradıcılıq
kredosunu təsdiqləyir,
milli kinomuzda peşəkar operator məktəbinin
banilərindən birinə
çevrilir. Kinorejissorların diqqətini çəkən
sənətkar bundan sonra bir-birinin ardınca müxtəlif janrlı filmlərin çəkilişinə dəvət
alır. Onun ümumi
yaradıcılığına 25 sənədli, 17 bədii ekran əsəri, “Mozalan” kinojurnalının
8 filmi daxildir. Peşəkar operatorun çəkdiyi
sadə süjetli filmlər belə maraqlı və mənalı kadr kompozisiyasına görə
tamaşaçını darıxdırmır,
filmləri baxımlı
edirdi.
Görkəmli
rejissor Rza Təhmasib Teyyub Axundovun nəzəri və praktik biliyinin daha genişplanlı və məzmunlu ekran əsərləri işləməsinə
imkan verdiyini görür və 1959-cu ildə quruluş verdiyi “Onu bağışlamaq
olarmı?” filmini lentə almağı ona həvalə edir. Teyyub Axundov
xatirələrində yazır:
“Çəkdiyim filmlər
içərisində “Onu
bağışlamaq olarmı?”
və “Birisigün gecəyarısı” filmlərinin
çəkiliş proseslərini
heç vaxt unutmuram. Bu filmlərdə
çox geniş yaradıcılıq imkanları
var idi, mən də bundan gen-bol istifadə etdim”.
Ümumiyyətlə, rejissor ideyasının
məhsulu olan filmləri operatorların fərdi yaradıcılıq
üslubları formalaşdırır.
Məsələn, Teyyub müəllim
kinorejissor Ş.Mahmudbəyovun
“Romeo mənim qonşumdur”
filmində komediya janrının tələblərinə
uyğun olan müxtəlif rakurslu, ümumi planlı, panoramlı çəkilişlərdən
məharətlə istifadə
edib. Hadisələrin koloritini, personajların
düşdüyü vəziyyətin
komizmini artırmaq, əsərin mahiyyətini
çatdırmaq üçün
birinci plan portret çəkilişlərini müxtəlif
rakursundan göstərib,
prototiplərin hiss, həyəcanlarını
qabarıq əks etdirib. Tarixi-inqilabi filmlərdə isə əsərin məzmunundan
irəli gələn tələblərə əsasən
aktyor peşəkarlığı
nəzərdə tutulmaq
şərti ilə ümumi plan təsvirlərinə
üstünlük verib.
Bu janrda çəkilən
filmlərdə personajların,
demək olar ki, hamısı əsas qəhrəman hesab olunur.
Teyyub müəllim quruluşçu
operator olduğu “Mahnı
belə yaranır”, “Sehrli xalat”, “Dağlarda döyüş”,
“Od içində” və başqa filmlərdə maraqlı məişət boyalarına
geniş yer verərək janr və üslub cazibədarlığı göstərmişdir.
Onun çəkdiyi hər bir kadrın ümumi kompozisiyası məkanın və mühitin ab-havasını
dəqiq çatdırır.
Məsələn, “Sehrli xalat”
filmində pionerlər
sarayına toplaşan
uşaqların cəsurluğunu,
orta əsrlərdə
yaşayan xan və vəzirlərin məkrli niyyətlərini,
fərqli cəhətlərini
işığın, rənglərin
ümumi vəhdətindən,
cazibəsindən yaranan
rəngarəng təsvirlər
vasitəsilə izləyirik.
Peşəkar operatorun əsas
məqsədi hər kadrın məna çalarlarını, mövzuda
olan məntiqi mənanı qabartmaq, nağıldakı reallığı
belə nəzərə
çarpdırmaq idi.
Operatorluq sənətinin ümdə
vəzifəsi olan rəng və işıq seçimində
heç vaxt yanılmayan Teyyub Axundov çəkdiyi bütün filmlərdə
həyat faktlarından
yaranmış tabloları
qabarıq canlandırır,
ədəbi əsərin
mahiyyətini tam açır,
real qəbul etdiyimiz obrazların gerçək
simasını müəyyənləşdirirdi.
Belə kinematoqrafçılarımız sayəsində də filmlərimiz milli kontekstdə inkişaf edir, peşəkar aktyor məktəbi yetişirdi.
Kinorejissor Ş.Mahmudbəyovun “Şərikli çörək”
filmində peşəkar
aktyor heyətinin tərkibində olan uşaq aktyorların kamera qarşısındakı
sərbəst ifası,
filmin ideya məzmununun maksimal səviyyədə açılması
rejissor traktovkası ilə bərabər
operator peşəkarlığı, səmimiyyəti ilə bağlıdır. Filmdə
rol alan
kiçik aktyorlar müharibə illərinin
əzabını yaşayan
uşaq dünyasının
mündəricəsini canlı
və dolğun çatdırdılar. Buna görə də müharibənin görünməyən
dəhşətləri haqqında
bitkin təsəvvür
yaradan azyaşlı aktyorların adı uzun illər teatr və kinoda
çalışan peşəkar
aktyorlarla birlikdə fəxrlə çəkildi,
vurğulandı.
Azərbaycan kinosuna layiqli
imza atan kinooperatorun çəkdiyi
filmlər haqqında çox danışmaq olar. Onun lentə aldığı
bədii filmlər yüksək mükafatlara
layiq görülüb.
Teyyub müəllim xronika sahəsində də uzun illər
çalışıb, operator kimi “Sülh uğrunda mübarizə”,
“Onun 150 yaşı var”, “Çağırışa
cavab”, “Azərbaycan subtropiklərində”, rejissor-operator
kimi “Gənc metallurqlar”, “Mən Xəzər dənizçisiyəm”,
“Şirvan qoruğu”, rejissor kimi “Mikayıl Müşfiq”, “Bizim qayğılarımız”
və s. sənədli
filmləri çəkib.
Sevilən sima
Teyyub Axundov şəxsi
keyfiyyətlərinə görə
həmkarları, qohum-qonşuları
arasında böyük
hörmət qazanmışdı.
Həyətindəki ağaclara qulluq
etməyi çox sevərdi. Meyvə ağaclarını xüsusi bacarıqla calaq edərdi. Teyyub müəllimin qardaşı qızı Zərifə xanımın
bu barədə maraqlı xatirələri
var: “Əmim calaq edilmiş üzüm yetişdirirdi.
Biz bağçaya girəndə “hansı meyvəni dərirsiniz dərin, calaq etdiyim ağacın meyvələrini sənət
dostlarıma göstərəcəyəm
onları kal-kal dərməyin” - deyə tapşırardı. Biz də mütləq o meyvənin dadına baxardıq. Doğrudan da, onun yetişdirdiyi meyvələrin
fərqli dadı vardı. O, mütaliə
etməyi çox sevərdi. Şəxsi kitabxanasındakı kitabları səliqəli
saxlayar, bizə də onlarla yaxşı rəftar etməyi tövsiyə edərdi. O, öz üzərində çox
çalışardı. Çəkdiyi filmlərdə təsadüfi
kadrları filmlərə
salmağından, kadrarxası
məzəli əhvalatlardan
həvəslə danışardı.
Bir sözlə, sənətinin
vurğunu idi. O,
yaddaşımda örnək
həyat yolu olan bir insan
kimi qalıb”.
Sənət dostları onun
haqqında bu gün də böyük sevgi ilə danışırlar.
Sənətkarı sənəti ucaldır,
müsbət şəxsi
keyfiyyəti isə əbədi yaşadır.
Teyyub Axundov ekrandan sevə-sevə vəsf etdiyi həyatla 1991-ci il
dekabrın 3-də, 71 yaşında
vidalaşdı. Böyük həyat
eşqi ilə çəkdiyi filmlərində
isə həyata, insanlığa hörmət
və ehtiram hissini miras qoydu.
Şəhla Bürcəliyeva,
Kinoşünas
Mədəniyyət.-
2013.- 8 fevral.- S. 12.