Sürücü, çəkməçi, rəssam
və aktyor
Bakını özünə ikinci vətən sayırdı
“Burada heç yerdə görmədiyim xoş rəftar, səmimiyyət və gözəl
münasibət gördüm”
İnsanı özündən sonra yaşadacaq,
şübhəsiz, bir iz
olmalıdır. Rəngarəng yaradıcılığı
ilə kino mədəniyyəti tariximizdə
iz qoyan onlarla sənətkar yaşayıb. Onlardan biri də
Krım-Tatar Muxtar Respublikasının Xalq artisti, Azərbaycanı
özünün ikinci
vətəni sayıb, burada
yaşayıb-yaradan, milli
kinematoqrafımızda iz qoyan
Xeyri Əmirzadə olub.
Xeyri Qara Osman oğlu Əmirzadə 1893-cü ildə Yalta şəhəri yaxınlığındakı Dərəgöy kəndində anadan olub. Mömin ailədə böyüyüb. Uşaqlıq illəri ağır ehtiyac içində keçib. Bütün bunlara baxmayaraq erkən çağlardan incəsənətə, rəsm çəkməyə maraq göstərib. Baqqal işləyən atasının isə bu sənətdən xoşu gəlməyib. Ona görə də Xeyrini bu işdən çəkindirməyə çalışıb. Lakin o, atasından gizli də olsa, rəssamlığına davam edib. Bir gün o, yenə də rəsm çəkərkən başının üstündə bir nəfərin durduğunu görür. O, astadan deyir: “Mən də rəssamam. Adım da Mirsayadovdur. Yaltaya istirahətə gəlmişəm. Səni hərdən rəsm çəkən görürəm. Ona görə də məni maraqlandırdın. Əl işlərin xoşuma gəldi. Öz üzərində işləsən bir şey alınacaq...”
Bu söhbətdən ruhlanan Xeyri öz üzərində daha çox çalışır. Vaxt gəlir, vədə yetişir və Xeyri oxumaq üçün Sankt-Peterburqa gedir. Rəssamlıq məktəbinə qəbul olur. Bir il burada təhsil alır. Ancaq çox keçmir evlərindən bir məktub alır. Məlum olur ki, anası Zəhra vəfat edib. O, təhsilini yarımçıq qoyub geri dönür. Ehtiyac üzündən daha Sankt-Peterburqa qayıda bilmir. Bir müddət sonra atası da dünyasını dəyişir. Evin bütün qayğısı onun üzərinə düşür. Nə edəcəyini çox götür-qoy edir. Xarkov şəhərinə gedib sürücülük məktəbində oxuyur. Bir il sonra geri dönür. Buxara əmirinin yanında işə düzəlir. Onun şəxsi sürücüsü olur. Əmir ona qoçaq və zirək olduğu üçün qayğı ilə yanaşır. Bu xeyirxahlığın əvəzi olaraq Xeyri özünə Əmirzadə soyadını götürür.
1917-ci il Oktyabr inqilabından sonra Xeyri Yaltada sürücülük məktəbi açır, gənclərə maşın sürməyi öyrədir.
O, doğrudan da, qeyri-adi istedad
sahibi olub. Gözəl rəsm çəkməyi
ilə bərabər,
yaxşı rəqs etməyi bacarıb. Günlərin bir günü
Sankt-Peterburqdan Yaltaya bir balet truppası
gəlir. Xeyri onlarla
dostluq əlaqələri
qurur. İfa etdiyi milli rəqslər truppa üzvlərini heyran edir. Deyilənə görə, o, bir dəfə Moskvada olarkən Böyük Teatrın səhnəsində
“Çoban rəqsi”ni yüksək səviyyədə ifa edir. Sürəkli alqışlarla qarşılanır.
Bu alqışlar onun həyatında yeni bir cığır
açır. O, Krım
tatar teatrının yaradıcılarından biri
olur. Teatr səhnəsində “Arşın mal alan” tamaşasında Soltan bəy, “Tahir və Zöhrə”də Tahir, “Evlənmə”də
Podkolyozin və digər rolları oynayır. Günlər bir-birini əvəz
etdikcə ictimaiyyət
arasında Xeyrinin nüfuzu artır. Rəsmi tədbirlərdə və
el şənliklərində böyük hörmətlə
qarşılanır. Krım tatar
xalqının mədəniyyət
xadimi səviyyəsinə
yüksəlir. Muxtar respublikanın
dövlət rəsmiləri
ona “Xalq artisti” fəxri adı verilməsi ilə bağlı Moskvaya müraciət edirlər. Ancaq müraciət cavabsız
qalır. Bu da xalq arasında
söz-söhbətə səbəb
olur. Camaat danışırmış ki, Moskva Krımın
ilk Xalq artistinin tatar yox, rus
olmasını istəyir.
Lakin 1923-cü ildə
o, Krım-Tatar Muxtar Respublikanın ilk “Xalq artisti” fəxri adına layiq
görülür.
Bundan sonra onun həyatında köklü
dönüş olur.
O, Moskvaya, oradan da Odessa kinostudiyasına dəvət alır, bir sıra filmlərə
(“Həbs üçün
order”də (1926) Sergey, “Sement”də
(1927) Qleb Çumalov,
“Məkkədən gəlmiş
qonaq”da (1928) Faiz Məmməd və s.) çəkilir.
Xeyri Əmirzadə 1930-cu ildə Bakıya, “Azərfilm” kinostudiyasına
dəvət olunur.
Bu dəvəti böyük sevinclə qəbul edir. Sonralar o, rejissor M.Mikayılovla söhbətlərinin birində
deyib ki, “Azərfilm” kinostudiyasında
işləmək mənim
çoxdankı arzum olub. Çünki Bakı beynəlmiləl
şəhər kimi bütün Sovetlər İttifaqında məşhurdur.
Burada heç yerdə görmədiyim xoş rəftar, səmimiyyət
və gözəl münasibət gördüm.
Bakı, həqiqətən
mənim ikinci vətənimdir...”
1931-ci ildə Bakıya gələn Xeyri Əmirzadəni kinostudiyanın kollektivi köhnə dost kimi qəbul edir. O, az vaxt ərzində iş yoldaşları ilə qaynayıb-qarışır. Bu vaxt kinostudiyada “26 komissar” filminin çəkilişlərinə hazırlıq işləri
aparılırdı. Quruluşçu rejissoru N.Şengelaya komissar rolunu ona həvalə edir. Onun hündürboy, enlikürək,
iri cüssəli, itibaxışlı olması
ilk baxışdan rejissorun
xoşuna gəlir.
Beləliklə, Xeyri Əmirzadənin
Bakıda kino aktyoru kimi fəaliyyəti
1932-ci ildə lentə
alınan “26 komissar” bədii filmi ilə başlayır.
1934-cü ildə o, Ağarza Quliyevin “Dostlar” (traktorçu) və Mikayıl Mikayılovun “İsmət” (Səməd)
filmlərində əsas
rollara çəkilir.
1936-cı ildə rejissor A.Quliyev onu “Almaz” filmində
Kərim roluna dəvət edir. Bu film ekranlarda nümayiş
etdiriləndən sonra
Xeyri Əmirzadə Bakı kinostudiyasında bədii şuraya üzv seçilir. Beləliklə, o, kinostudiyanın aparıcı aktyorlarından
biri olur. S.Mərdanovun “Kəndlilər” tarixi-inqilabi filmində
(1939) Mehmandar bəy, A.Beknazarov və R.Təhmasibin “Səbuhi” tarixi-bioqrafik filmində
(1941) Rəcəb rollarında
çəkilir.
1941-ci ildə Böyük Vətən müharibəsi
başlayır. Stalinin əmri
ilə bir çox Qafqaz xalqları, Krım tatarları da Orta Asiyaya sürgün
edilir. X.Əmirzadə də Bakı
kinostudiyasında işdən
çıxarılır. Araşdırmalarda göstərilir
ki, bir gün
Xeyri şəhərdə
çəkmə ustası
ilə tanış
olur. Ondan bu sənətin
sirlərini öyrənir
və çəkməçiliyə
başlayır. Bir müddət
sonra Yaltaya qayıdır. Stalinin ölümündən
(1953) sonra ölkədə
bir qədər mülayimləşmə gedir.
1956-cı ildə Krım tatarları ilə bağlı qadağalar ləğv olunur. Xeyri Əmirzadə yenidən
Bakı kinostudiyasından
dəvət alır.
Tezliklə Bakıya qayıdır.
Ancaq bu qayıdışın sevinci uzun sürmür.
İllərin təhdidləri, eyham və kinayələri
sənətkarı mənən
sındırmışdı. O, nə qədər cəhd etsə də, özünü ələ ala bilmir, günü-gündən zəifləyir
və xəstələnir.
1958-ci il fevralın 17-də vəfat
edir. İkinci vətən hesab
etdiyi Bakıda böyük hörmət və ehtiramla dəfn olunur.
Savalan Fərəcov
Mədəniyyət.-
2013.- 13 fevral.- S. 15.