Solan sevdaların nəğmələri

Şair Sona xanım Vəliyevanın mahnılarından ibarət «Zaman xəbərsiz ötdü...» musiqi albomunda üç disk var. Burada müəllifin sözlərinə yazılmış mahnılar, kliplər və bədii qiraət ustaları tərəfindən səsləndirilən şeirləri toplanıb. Onun sözlərinə Azərbaycanın tanınmış bəstəkarları musiqi libası biçiblər, mahnılarını xalq artistləri İlhamə Quliyeva, Flora Kərimova, eləcə də Bəyimxanım Vəliyeva, Əhməd Şəfəq, Lalə Məmmədova, Bahar Lətifqızı və başqaları böyük vəcdlə, həvəslə ifa ediblər. Xeyli müddətdir ki, mən müntəzəm olaraq bu mahnılara diqqətlə qulaq asıram. Xüsusilə də ovqatımın pəjmürdə vaxtlarında Sona xanımın mahnıları dərdimin dərmanına çevrilir...

Yenə ruhumun dara çəkildiyi bir vaxt idi. Düşmən tapdağında qalan ana yurdumun xəyalı gözlərimdən asılmışdı. Dəli rüzgarlara köklənən könlüm elə yuxalmışdı ki, bir mehə bənd idim dolmuş bulud kimi boşalım. Nə qədər çalışırdımsa, xəyalımı o yerlərdən qopara bilmirdim. Həqiqətən də, dünyada bütün dərdlərin dərmanı tapılır, yaralar sağalır. Yalnız vətən dərdinin çarəsi yoxdur. Yaşlaşdıqca da bu dərd böyüyür və sənə olmazın əzabını verir. Gah özünü qınayırsan, gah kimlərdənsə gileylənirsən, beləcə, taleyin əlində yumağa dönürsən. Bax bu anlarımdaca məlahətli səsinə məftun olduğum Bəyimxanım Vəliyevanın nəfəsindən qopan həzin bir mahnının harayı məni dəli etdi:

Sevda yolçusuyuq yolu bitməyən,

Sevgisin mələklər göydən gətirən.

İçimdə göyərən, içimdə bitən,

Solan sevdaların sarı çiçəyi.

Yadıma qonşumuz Məşədi Cəlal kişinin həyətindəki sarı güllər düşdü. Hər bahar gələndə düz hasarın başındaca alışıb yanan bu sarı tonqala maraqla tamaşa edərdim. İçimdə bir həsəd olardı. Amma sarı gözəlləri üzməyə ürəyim gəlməzdi. Bizim kənddə yalnız iki həyətdə bu sarı çiçəyin kolları vardı. Anam nədənsə ancaq qızılgülü sevərdi. Bağımız təkcə bu gülün müxtəlif növlərindən ibarət olardı. Heç cür başa düşmürdüm ki, gülə, çiçəyə son dərəcə bağlı olan, hətta qış aylarında da eyvanımızda müxtəlif gül-çiçəyin qulluğunda dayanan anam niyə bu sarı çiçəyi sevmirdi?!

1988-ci ildə mənim doğulduğum kənd quldur ermənilər tərəfindən işğal edildi. Kəndimizin camaatı doğma ocaqlarından didərgin düşdü. Anam bu zillətə dözmədi. Ağır xəstələndi və dünyasını dəyişdi. Vəfatından öncə mənə dediyi iki kəlmə cızdağımı çıxartdı: «Həmişə deyirdin ki, niyə sən sarı çiçəyi sevmirsən? Sənin xətrinə əkmişdim, yaza qalmadıq». Elə bil içimə od saldılar. Axı çiçəyin nə günahı? Qulağıma bir səs gəldi: «Sarı ayrılıq nişanəsidir».

Çox sonralar Almaniyada səfərdə olanda bu sarı çiçəyə orada rast gəldim. Elə bil məni «elektrik» vurdu. Yerimdəcə dondum. Xeyli müddət özümə gələ bilmədim. Özüm Kölndə, xəyalım Uruda qanadlandı... İndinin özündə də ana yurdum yadıma düşəndə o möhtəşəm gözəlliyin, qalaların, dağların, bağların ortasında həmin sarı gülün şəfəqləri bir atəş kimi gözlərimə sıxılır.

Mətləbdən uzaq düşdük. Sözləri şair Sona xanım Vəliyevaya, musiqisi Novruz Aslana məxsus olan «Sarı çiçək» mahnısı mənim vətən dərdimi dilə gətirən, ürəyimə köz kimi basılan bir haraya bənzəyir. O harayın ahəngində dağılmış yurd yerlərimizi, gözü yaşlı anamı, dərddən, qəmdən, vətəndən ayrı düşüb saralan, ürəyi dayanan bacımı, daha nələri xatırlayıram... Bütün bunlardan xəbərsiz kimi müğənni oxuyurdu:

Bir sarı gəlindi bəxti bağlanıb,

Bərəsi kəsilib, bəndi bağlanıb.

Həsrətin üstünə dərd cilalanıb,

Solan sevdaların sarı çiçəyi.

Təkcə bu şeirə, bu mahnıya və ifaya görə hər üçünə minnətdaram. Dastanlar yaza bilərsən, cildlərin çıxar, amma bir qəlbə yol tapa bilməzsən. Amma bir bayatı ilə ədəbiyyat tarixinə daxil olarsan, nəsillərin yaddaşında iz salarsan. Bax, elə şuşalı Ağabəyim Ağa kimi... İllərdir ki, bayatısı dilimin əzbəridir:

Əziziyəm Qarabağ,

Şəki, Şirvan, Qarabağ.

Aləm cənnətə dönsə,

Yaddan çıxmaz Qarabağ.

Bu bir vətən harayıdır, bu bir vətən həsrətidir, bəlkə də daha çox etibardır, sədaqətdir, övlad mövqeyidir. Sona xanım Vəliyevanın da elə şeirləri, xüsusilə də müğənnilər tərəfindən oxunan mahnıları var ki, vətənə ünvanlanıb. Onlara qulaq asdıqca özümü doğma yurdda hiss edirəm:

Payız yağışıyam, Allah,

Sözüm ovunmur, kirimir.

Öz əlim quruyan budaq,

Anamın əllərini verin.

«Anamın əlləri» adlanan bu mahnının da sözləri Sona xanıma, musiqisi isə Ruslan Səfəroğluna aiddir. Ana - Vətən deməkdir! Yaşdan, başdan asılı olmayaraq biz bu müqəddəs insana həmişə ehtiyac duyuruq. Onun «can» kəlməsindən ötrü, əlinin sığalından yana, necə ürəyimiz darıxır. Bütün bu hissləri, ağrıları, acıları, həsrəti, nisgili Sona xanım elə poetik, mənalı və təsirli qələmə alıb ki, xəyalıma anam gəlir. Hərdən də fikirləşirəm ki, bu qədər doğmalıq, yaxınlıq hardandır? Mənim ürəyimdən keçənlər, fikrimi əzənlər, qəlbimdə doğulanlar Sona xanımın qələmində necə çiçək açıb? Hələ müğənninin ifası. Sanki mənim harayımı bir barat kimi o yerlərə göndərir:

Bitdi, o nağılım bitdi,

Mən ölüncə əmanətdi,

Əlini mənə verdi getdi,

Balamı əzizləyin.

Ana haqqında yüzlərlə şeir yazılıb. Amma ömür bitmir, itmir, davam edir, məntiqini Sona xanım bu şeirində olduqca dürüst naxışlayıb. Biz ömrü boyu anamızın bizə çəkdiyi zəhməti ona qaytara bilmirik. Ən gözəl, ən sədaqətli, ən ləyaqətli övlad ola bilərik. Amma o borcu biz yalnız öz övladımıza veririk. Bu mənada Sona xanımın etirafı və ürək titrədən sözləri çox düşündürücüdür. Musiqisi Ruslan Səfəroğluya məxsus olan təsirli mahnılardan biri də «Tənha ağac» adlanır. Mahnı o zaman yaddaqalan və uğurlu taleyə nəsib olur ki, onun həm sözləri, həm də musiqisi bir-birini tamamlasın. Müğənni də bu iki müəllifin ürək pıçıltılarını, məqsəd və məramını səsi ilə dinləyənə məharətlə çatdırsın. Bunun üçün də ilk növbədə mahnını ürək süzgəcindən keçirib onun mənasına dərindən varmaq gərəkdir. Səs, söz və musiqi birliyi yaranarsa, mahnının bəxtinə gün düşür. Sona xanımın ürək giziltilərindən yaranmış «Tənha ağac» mahnısına qulaq asdıqca gözlərimiz önündə təzadlı mənzərələr yaranır. Yaşıl bağlar, qalın meşələr, bir də öz ormanından aralı düşərək bir düzdə saralan tənha ağac...

Son illərdə başımıza gələn faciələr, yurd-yuvamızı itirməyimiz, torpaqlarımızın erməni quldurları tərəfindən işğalı sanki təbiətin də ahəngini pozdu. Şuşadan başqa heç bir yerdə bitməyən Xarıbülbülü hansısa bir bölgədə gördülər. Çəmənlərin yaraşığı olan, yazın gəlişini insanlara çatdıran, çölün-çəmənin bəzəyi, evi-eşiyi kol dibi olan, bənövşəni Abşeron qəbiristanlıqlarında gördük. Qarabağın, Zəngəzurun bahar quşları da şəhərlərə köçdü. Topdan, tüfəngdən, vahimədən, daha nələrdən qaçan ən vəhşi heyvanları da belə erməni vandallarının olduğu yerdə qərar tuta bilmədi. Təbiətin dəyişən ahəngi fəsillərə də təsir etdi, insanın ovqatına da. Ormanından ayrı düşmüş tənha ağacın bir düzdə nisgilli boylanması qəfildən şair dostumuzun diqqətini çəkdi. Dərdduymaza min dərd danışsan, yenə də laqeyd qalar. Amma bir ağacın sükutundan minbir fəryadı içinə çəkən Sona Vəliyeva, görün, nə yazıb:

Gördüm, bu halınla oxşarıq elə,

Mənim ruhum yalqız, sənin taleyin.

Məndən inciməsin bacım, qardaşım,

Gəlmişəm dərdimi sənə danışım.

İndi bu mahnıya necə sakit bir ürəklə qulaq asasan?.. İçini göynədən fikirlərin əlindən bəzən nə edəcəyini bilmirsən. Bəzən həssaslıq da bir mişar kimi insanın ömrünü kəsməkdədir. Düşüncələr sənə qənim kəsilir, özün-özünü ittiham edirsən. Şairin belə cavabsız sualları bizi qəhərləndirir: «Günəş yandıranda tənha köksünü, bir içim su verib baxanın hanı?» Yadıma allı-güllü bağımız düşür, yəqin indi xarabalığa çevrilib. Yadıma qızılgüllü həyətimiz düşür, yəqin indi çamır basıb. Məni hara uçurtdun Sona xanım? Onsuz da dincliyim yoxdur. Sənin cavabsız sualların gözlərimi göynətdi. O nidaların ahənginə qoşulub cavab axtarmaq üçün doğma yurda qanadlanmaq istədim. İstədim bilim, bu tənha ağac boş çöllərə hansı diyardan gəlib? Bax, belə müəmmalı vəziyyətdə ikən müğənninin çox həzin və gileylə oxuduğu başqa bir mahnının cazibəsinə düşdüm:

Ruhum da ayrılıqdan

Saralıbdır elə bil.

Gəl, gedək bu şəhərdən,

Bu payız mənlik deyil.

İçim odlandı. Biz dağlardan, obalardan qanadlanmışıq. Əslində bu şəhər bizlik deyil, Sona xanım! Ruhumuz onun dar küçələrinə, göydələnlərinə sığmır axı?! Bizə gen dərələr, düzlər, dağlar, ormanlar, Cıdır düzü gərəkdir! Elə bu ağrıların əlində çırpındığımız bir zamanda qəlbimizi ehtizaza gətirən, duyğularımıza bir həzinlik ələyən, bizə doğma olan başqa bir nəğmənin ruhuna köklənirik:

Gözümdən alışan kədərə neynim,

Min hicran danışan qədərə neynim,

Puç olan ömrə, hədərə neynim,

Eşqin dastan oldu, ay Qaragilə.

Həqiqətən də, Sona Vəliyevanın poetik sualları adamın iliyindən keçir. Səni səndən alaraq uzaqlara aparır. «Bu şəhər özgədir, qərib gəlmişik». Bəs qəriblər axşamları harda gecələr, ay Sona xanım? Çünki qəribin axşamı olmaz, gecəsi bilinməz, səhəri açılmaz... Qürbətin rəngi birdir. İnsan ki doğulduğu yerə dönə bilmirsə, beşiyi yellənən yerə ildə bir dəfə baş əymirsə, yarımçıqdır! «Ay Qaragilə» mahnısı kəsb etdiyi mənasına görə bir məhəbbət şərqisidir. Amma hər kəs onu öz ovqatı ilə eşidir, qiymətləndirir. Mənim yozumumda isə bu, bir vətən nəğməsidir! Çünki «Bir ömür yol gəldim dolanbadolan, dilim susan oldu, ay Qaragilə». Bax, insan belə bir doğma gileyə bənddi ki, hissləri açılıb tökülsün. Özünü könüllü şəkildə ahların, amanların ixtiyarına versin. Dərindən bir «Vətən hey» harayı çəksin.

Sona xanımın mahnılarında qəribə bir kədər var. Bu həm də kədərdən çox insan ovqatının rəngidir. Onu dinlədikcə, qulaq asdıqca yuxalırsan, qəhərlənirsən. Böyük Məmməd Araz deyərdi: «Kövrəklik olmayan yerdə heyrət, heyrət olmayan yerdə kəşf yoxdur». Çox dürüst bir fikirdir. Mən əslində Sona Vəliyevanı şeirlərindəki, mahnılarındakı dərin kədərə görə yaxından tanıdım, qəlb evinə səyahət edə bildim. Kədərlənə bilmək, kövrəlmək və bu yuxalmış duyğuların içində şahanə misralar söyləmək, böyük istedaddır. Bu istedad da o zaman dəyərli və qiymətli olur ki, saflığa, sadəliyə, müdrikliyə söykənir. Onda sözün təsiri də böyük olur. Bu mənada Sona xanımın mahnılarına qulaq asdıqca sanki dünəninlə bugünün arasında bir körpü axtarırsan, özün bir hesabat vermək istəyirsən. Gah özünü qınayırsan, gah da müdafiə edirsən. Əslində hər şeyi də taleyin adına yazmaq olmur. Bəzən bir addım geri çəkilmək əvəzinə irəliyə şütümüşük, bəzən də cəsarətimizi abrımızla saxlamalı olmuşuq. Nəticədə nələri isə itirmişik, hardasa uduzmuşuq. Sona xanımın müxtəlif müğənnilər tərəfindən ifa olunan mahnılarında həyatın bu rəngləri ləpələnməkdədir...

Flora Xəlilzadə

Mədəniyyət.- 2013.- 15 fevral.- S. 13.