Ciddi yumor ustası

Əliağa Ağayev - 100

Azərbaycanda realist və romantik aktyor məktəbinin banisi Cahangir Zeynalov aktyorlara həmişə tövsiyə edərdi ki, “komediya ilə zarafat etmək olmaz, o, çox ciddi bir janrdır”. Mahir komediya ustası, teatr və kinoda bənzərsiz obrazlar yaratmış Əliağa Ağayev də gülüşün ciddiliyini əsərin məzmununda, obrazın səmimiyyətində, xarakterin ciddiliyində görürdü. Onun üçün səhnə həyatın özü, rolları isə müasirləri idi.

Əliağa İsmayıl oğlu Ağayev 1913-cü il martın 22-də Bakıda anadan olub. İki yaşı olanda anası dünyasını dəyişib. Atası isə 1918-ci ildə ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri qətliamda öldürülüb. Kiçik Əliağa qardaşlarının himayəsində qalıb. Bu azmış kimi 1937-ci ilin ağrı-acısı da onlardan yan keçmir. Böyük qardaşı Mirzağa repressiya olunur, bəraət alandan sonra azad edilir. Çətinlik, ehtiyac içində yaşayan Əliağanın köməyinə teatrın sehrli aləmi, mənəvi gözəlliyi çatır.

Ən böyük tərbiyəçi çətinlikdir, deyirlər. O, sığındığı səhnəni evi, yaratdığı rolları isə həmsöhbəti bilirdi. Musiqiyə, ədəbiyyata marağı onun sənətə erkən yaşlarından gəlməsinə səbəb olub. 1930-cu ildə yeddinci sinfi bitirdikdən sonra Paris kommunası adına gəmi təmiri zavodu nəzdindəki məktəbdə oxuyub. İki il sonra gəmidə çilingər işləməyə başlayıb, eyni zamanda zavodun dram dərnəyinə yazılıb. İlk rolu M.F.Axundzadənin “Hacı Qara” komediyasında Hacı Qara olub. 1936-cı ildə Gənc Tamaşaçılar Teatrına yeni istedadlar cəlb olunanda Əliağa Ağayev də həmin kollektivə daxil olub. Burada ilk dəfə Jül Vernin “Kapitan Qrantın uşaqları” əsərinin tamaşasında Dik rolunda səhnəyə çıxıb. Bundan sonra teatrda koloritli obrazlar qalereyası yaradıb.

Aktyor peşəkarlığının başlıca cəhəti obrazı real, canlı çatdırmaqdır. Əliağa Ağayev rolları, sadəcə, oynamır, sözün əsl mənasında, yaşayıb-yaradırdı. Onun içində böyük bir sənət yanğısı vardı. Bəlkə zamanında içdən gələn bir gülüşə ehtiyacı olduğundandır ki, o, məntiqli qəhqəhənin, məzmunlu yumorun dəyərini anlayır, tamaşaçılara ürək dolusu sevinc bəxş edirdi. Güclü yumor hissi olan aktyor gülüşün insan çöhrəsinin yaraşığı, ruhunun təmizliyi, mənəviyyatının sağlamlığı olduğunu yaxşı bilirdi.

Duzlu-məzəli, cəlbedici rolları ilə tamaşaçıları ovsunlayan aktyor qismətinə düşən rollarının komik cəhətlərini dəqiq sezər, xarakterlərini, psixologiyasını fərdi yaradıcılıq üslubu ilə cilalayardı. İstər teatr, istərsə də kinoda onun hər bir ifası tamaşaçılar tərəfindən rəğbətlə qarşılanardı.

Onu Gənc Tamaşaçılar Teatrının sütunu adlandırardılar. Peşəkar yaradıcılığı tamaşa salonunun izdihamlı olmasına və tamaşaların anşlaqla keçməsinə səbəb olardı. Aktyorun sənətdə göstərdiyi xidmətlər yüksək qiymətləndirilir, o, 1943-cü ildə respublikanın Əməkdar artisti, 1954-cü ildə Xalq artisti fəxri adlarına layiq görülür. 1961-ci ildən yaradıcılıq taleyini Akademik Milli Dram Teatrı ilə bağlayır. Burada ilk rolu Şıxəli Qurbanovun “Əcəb işə düşdük” komediyasında Abış Surxayeviç olur. Səhnədə rəngarəng rollar yaradan Əliağa müəllim teatrla yanaşı, televiziya tamaşalarına da geniş tamaşaçı auditoriyası qazandırardı. Onun “Komediyalar aləminə səyahət” verilişində böyük şövqlə yaratdığı Molla Cəbi, “Evləri köndələn yar”da dayı, “Mənziliniz mübarək”də Ağadayı və başqa televiziya tamaşalarındakı maraqlı rolları xarakterik və yaddaqalandır.

Sevimli aktyorun bənzərsiz yaradıcılığı milli kinomuza da uğur gətirdi. Əliağa Ağayev “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında istehsal edilən 17 bədii filmdə, 7 “Mozalan” satirik kinojurnalında çəkilib. Kinoda rejissor Tofiq Tağızadənin çəkdiyi “Görüş” filmində Şixəli obrazı ilə debüt edir. Bu rolun uğurundan sonra kinorejissor Hüseyn Seyidzadə dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəylinin eyniadlı əsəri əsasında 1956-cı ildə çəkdiyi “O olmasın, bu olsun” filmində Əliağa Ağayevə Məşədi İbad rolunu həvalə edir. Film tamaşaçılar tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanır, 50-dən artıq xarici ölkədə uğurla nümayiş etdirilir. Mətbuatda isə film haqqında tənqidi məqalələr dərc edilir. Filmdəki hamam səhnəsi, müğənni Mirzə Babayevin səsinin Məşədi İbadın səsinə uyğun olmaması filmin qüsuru kimi göstərilir. Lakin filmlərin uğurunu tənqidi məqalələr, festivallar yox, təbii ki, illər və tamaşaçı rəğbəti təsdiqləyir. “O olmasın, bu olsun” filmi də 57 il bundan əvvəl çəkilməsinə baxmayaraq, cəhaləti, savadsızlığı tənqid, müasirliyi, tərəqqipərvərliyi təbliğ etdiyinə görə bu gün də maraqla baxılır, sevilir.

Məşədi İbad rolu Əliağa Ağayevin kino yaradıcılığının zirvəsi hesab edilir. Obraz formaca sadə görünsə də, xarakter baxımından mürəkkəb və qəlizdir. Personajların qəliz cəhətlərini təbii ki, aktyorların mimika cizgiləri bəyan edir. Əliağa Ağayevin xarakterik siması, maraqlı jestləri Məşədi İbadı, onun müasirlərini, hətta XX əsrin 40-50-ci illərinə qədər mövhumata meylli insanların mənfi cəhətlərini gülüş hədəfinə çevirdi. Aktyorun sayəsində həyatda rastlaşdığımız, tanıdığımız, əməl və danışığında həyat həqiqətlərinə uyğunluq gördüyümüz mövhumata meylli insanlar qəhqəhəmizə tuş olub, içdən gələn gülüşümüzə səbəb oldular. Unudulmaz ifaçılıq məntiqli komediya yaratdı. Mütərəqqi ideyalara əngəl olan köhnə fikirlər aktyor yaradıcılığında satirik boyalarla komediyaya çevrildi. Nəticədə sadə görünən satirik münasibətlərin alt qatında cəhalətin qaranlıq üzü aydınlığa çıxır. Filmin ekran taleyini uzadan, ssenarinin dramaturji qanunauyğunluğunu təmin və təsdiq edən peşəkar aktyor ifası, sözün əsl mənasında, əsərə və filmə uğur qazandırır. Əliağa Ağayev hadisələrin mahiyyətini kinoya köçürən, filmlərdə həyatın inikasını yaradan sənətkar idi.

İstedadı ilə filmlərə uğur gətirən sənətkar “Koroğlu” filmində dəmirçi, “Bizim Cəbiş müəllim”də Əbülfəz, “Sehrli xalat”da Xan, “Əhməd haradadır”da kassir, “Qanun naminə”də Məmmədxan və başqa maraqlı rolları ilə fərqli mizanlı aktyor olduğunu sübut etdi.

Dərin müşahidə qabiliyyətinə malik olan, qismətinə çox vaxt komik rollar düşən aktyor yaradıcılığında əsasən “komediya çıxartmaq” məqsədi güdmür, personajların gülüş doğuran cəhətlərini qabarıq göstərirdi. Ustad sənətkar heç bir oyununda əyləncə, bayağı gülüşə yol verməmiş, şitliyi, ideyasızlığı ifasından kənarda saxlamışdır. “Sehrli xalat” macəra filmində Xanın təhlükəli xüsusiyyətlərini, anormal düşüncə tərzini dəqiq göstərməsi, onu gülüş hədəfinə çevirməsi əsərin məzmunundan (ssenari müəllifi A.Tarasov) əlavə aktyorun fərdi istəyindən irəli gəlir. Əliağa müəllimin rəngarəng ifası həm də filmin dramaturji yükünü yumşaldır, orta əsrlərdəki cəhalət kabusunu, taxt-tacını min cür fitnə-fəsadla qoruyan xanın qəddarlığını uşaqlara müasir nağıl dili ilə çatdırır. Bu da rejissor və müəllif ideyasının aktyor ifasında təsdiqlənməsi deməkdir. Bu mənada onun iştirak etdiyi bütün filmlər ekran təhkiyəsini qoruyan əsl həyat inikasıdır.

Görkəmli rejissor Muxtar Dadaşovun 1968-ci ildə çəkdiyi “Qanun naminə” filmində Əliağa müəllimə həvalə etdiyi Məmmədxan rolunu xatırlayaq. Məmmədxan mənəviyyatını şəxsi istəklərinə qurban verən bir insandır. Eyni zamanda o, yaltaq və qorxaqdır. Aktyorun məzmunlu ifası məhz qorxaqlığın cinayətin banisi olduğunu təsdiqləyir.

Əliağa Ağayev “Mozalan” satirik kinojurnalında da dövrün mənfi xarakterli antipodlarını, tipajlarını canlandırıb, 10-a yaxın filmi ifadəli səs tembri ilə obrazlı səsləndirib. “Arşın mal alan”da Soltan bəy, “Dərviş Parisi partladır”da Hatəmxan ağa, “Şərikli çörək”də fokusçu və başqa personajların yumor hissini, hadisələrə ironik baxışını Əliağa Ağayevin obrazlı səsi ilə hiss edirik.

Sənətkarın həyat yoldaşı Cəvahir İsgəndərova da Gənc Tamaşaçılar Teatrında uzun illər onunla bir səhnəni bölüşüb. Qızı Gülçin xanım atasını belə xatırlayır: “Atam mehriban insan idi. Baxmayaraq ki, o, çox işləyirdi, bununla belə mənim və qardaşımın tərbiyəsi ilə də məşğul olmağa vaxt tapar, bizi özü ilə tamaşalara aparardı. Tamaşadan sonra hamının atam haqqında söylədiyi xoş sözləri bu gün də xatırlayıram. İnsanlar onu çox sevərdilər. Atam bacardığı qədər ona müraciət edən insanlara kömək edərdi. Milli Dram Teatrında atamın 70 illik yubileyini keçirməyə hazırlaşırdılar. Həmkarları ilə birlikdə bir restoranda bu tədbiri müzakirə etməyə yığışmışdılar. Atam yaxşı lətifələr danışardı. Bu dəfə də dostları ondan lətifə danışmağı xahiş ediblər. İkinci lətifəni danışandan sonra da onu alqışlayıb, gülüşüblər. Atama baxdıqda isə dünyasını dəyişdiyini görüblər. O, son dəqiqəsində də həyatla gülərək vidalaşıb”.

Əliağa Ağayev 1983-cü il noyabrın 3-də dünyadan köçdü. Neqativ hadisələrə olan dəqiq münasibətini ironik başıxında, ciddi yumorunda göstərdi. Mübaliğəli, məzmunlu komediyanı məsləyinin qayəsinə, minlərlə tamaşaçı sevgisini isə həyatının mənasına çevirdi. Buna görə də yoxluğunda belə sevilir, xatırlanır.

Şəhla Bürcəliyeva,

Kinoşünas

Mədəniyyət.- 2013.- 29 mart.- S. 7.