“Dalanda” “Duman çəkilir”

Sabir Azərinin povest və romanlarında kəskin münaqişə doğuran konfliktlər, dolğun xarakterlər bir-birini qarabaqara izləyir

Azərbaycan nəsrində özünəməxsus yeri olan, maraqlı povest və romanları ilə oxucularda dərin maraq doğuran Sabir Azəri 1938-ci il martın 22-də Ağstafa rayonunun Dağkəsəmən kəndində anadan olub.

1961-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsini bitirdikdən sonra “Azərbaycan gəncləri” qəzeti redaksiyasında, Dövlət Televiziyası və Radiosunda redaktor, “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, “Ulduz” jurnalında müxtəlif vəzifələrdə çalışıb. Ədəbi fəaliyyətə tələbəlik illərindən başlayan yazıçı ədəbiyyatımızda “altmışıncılar” nəslinə aiddir. Onun povest və romanlarında kəskin münaqişə doğuran konfliktlər, dolğun xarakterlər bir-birini qarabaqara izləyir. Əvvəldən axıradək oxucunu möhkəm tellərlə sehrləyib özünə bağlayır. Tədrici inkişaf xətti ilə şərtlənən süjet xətti oxucuda dərin maraq doğurur. Povest və romanlarda təsvir olunan məkan kənd həyatıdır. Bu da ondan irəli gəlib ki, Sabir Azəri bir nasir kimi kənd həyatını çox yaxşı bilib. 70-ci illərində geniş oxucu kütləsinin dərin marağına səbəb olan əsərlərindən biri “Duman çəkilir” povesti olub. Əsər 1920-ci illərin mürəkkəb hadisələrindən bəhs edir. Ucqar bir kənddə sovet hakimiyyəti qurulur. Bəylərin torpaqları əllərindən alınır və onlar sinfi düşmən elan edilirlər. Kənd camaatının sayılıb-seçilən şəxsləri çıxış yolunu vətəni tərk etməkdə görürlər, İrana, Türkiyəyə gedirlər. Əsərin qəhrəmanı Cəlil bəy bir müddət kənddə qalır. Mal-mülkü əlindən alınsa da, səbrini basıb, baş alıb gedən haqsızlığa səbir etsə də, sonda vaxtilə onun nökəri olanların azğınlığına dözə bilmir...

“Duman çəkilir” povesti Azərbaycan nəsrində düşmən kimi təsvir edilən bəylərin sinfi mənsubiyyətinə görə yox, insan kimi canlandırılmasının dəyərli nümunələrindən biridir. İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür”ü, Fərman Kərimzadənin “Qarlı aşırım”ı kimi, Sabir Azərinin “Duman çəkilir” povesti də eyni mahiyyətə və mərama söykənib.

Yazıçının diqqətçəkən ikinci əsəri “Dalanda” romanıdır. Əsərdəki hadisələr əsasən Bakıda - İçərişəhərdəki köhnə dalanların birində baş verir. Hadisələrin cərəyan etdiyi məkanı şərti hesab etsək də, dalanda baş verənlər gündəlik həyatda gördüklərimizin əks-sədasıdır. Əsərin qəhrəmanı Qafar kənddən şəhərə işləməyə gələn bir gəncdir. O, evində kirayə qaldığı Fəridə adlı bir dul qadına vurulur və onunla ailə qurur. Fəridə çox çılğın, ərini aldadan və israfçı bir qadındır. Qafar isə arvadının ərköyünlüklərinə dözən səbirli bir gəncdir. Elə hesab edir ki, gec-tez Fəridə hər şeyi başa düşəcək və peşmanlıq çəkəcək.

Evdə, ailədə özünü təmkinli aparan, arvadının mənəvi zülmünə tab gətirən Qafar iş yerində - tikinti sahəsində tamam başqa adamdır; o, hər cür əliəyriliyə və bürokratizmə qarşı kəskin mövqe nümayiş etdirən gəncdir...

Romanda oxuyuruq ki, Qafar qəzaya uğrayır və xəstəxanaya düşür. Baş verən qəza hadisəsi Qafarın gözlərini açır, onda arvadı Fəridəyə qarşı münasibətlərində tam aydınlıq yaranır. Əslində, qəza Qafarın daxili aləmində baş verir. O, qəti qərara gəlir ki, bu tragik vəziyyətə son qoysun. Sağalandan sonra bir daha evə dönmür. Kəndə, ata-baba yurduna üz tutur. Müəllif öz qəhrəmanını hərtərəfli, bütöv bir obraz kimi verməyə çalışıb.

Qeyd edək ki, “Dalanda” romanı vaxtilə Moskvada rus dilində yüksək tirajla - 3 milyon 500 min nüsxə ilə çap olunub və geniş yayılıb. “Molodaya qvardiya” və “Sovetski pisatel” nəşriyyatları yazıçının povest və hekayələrini də bir neçə dəfə kütləvi tirajla nəşr edib. Ədibin “Duman çəkilir” povesti əsasında tamaşa hazırlanıb. Sonra onun əsasında “Köhnə bərə” filmi çəkilib. Əlbəttə, bütün bunlar Sabir Azəri yaradıcılığına böyük marağın və hörmətin ifadəsidir. 1990-cı illərdə yazıçının “Qorxu” povesti, “Sonsuzluq” romanı işıq üzü görüb. Əsərləri keçmiş SSRİ xalqlarının, habelə ingilis, alman, ispan, fin, hind, türk dillərinə tərcümə edilib.

Öz dərin məna və məzmun çalarlı əsərləri ilə tanınan və oxucularının qəlbində əbədiyaşarlıq qazanan Sabir Azəri 2010-cu ildə vəfat edib.

Savalan Fərəcov

Mədəniyyət.- 2013.- 1 may.- S. 15.