Bir aktyorun taleyi və sənəti

Hacıağa Abbasov - 125

Oktyabrın 23-də teatr sənətimizin görkəmli nümayəndəsi, aktyor, Azərbaycanın ilk Xalq artisti Hacıağa Abbasovun 125 illik yubileyi Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin təşkilatçılığı ilə Milli Dram Teatrında qeyd ediləcək. Hacıağa Abbasov o fədakar sənətkarlardandır ki, həyatını sənətə həsr edib. Bəzən sovet ideologiyasının sərt cəzalarına da məruz qalıb, amma ruhdan düşməyib, milli teatrımızın inkişafına dəyərli töhfələr verib. Yubiley ərəfəsində onun ömür və sənət yoluna bir daha nəzər salmaq istədik.

Sənətə gedən yol

Hacıağa Mütəllib oğlu Abbasov 1888-ci ildə Bakının Maştağa kəndində müəllim ailəsində anadan olub. İlk təhsilini kəndlərindəki rus-tatar məktəbində alıb, sonra görkəmli ziyalı, maarifçi Həbib bəy Mahmudbəyovun məktəbində oxuyub. Burada o, görkəmli aktyor Hüseyn Ərəblinski ilə görüşür və bu xoş təsadüf onun gələcək həyatını müəyyənləşdirir. Cahangir Zeynalov, Mirzəağa Əliyev, Sidqi Ruhulla kimi professional aktyorların fəaliyyət göstərdiyi mühitə düşən Hacıağa Abbasov onlarla çiyin-çiyinə Azərbaycan teatrını inkişaf etdirməyə başlayır.

1905-ci ildə ilk dəfə M.F.Axundzadənin “Hekayəti-Molla İbrahimxəlil kimyagər” əsərinin tamaşasında Molla İbrahimxəlil rolunu oynayır. 1906-1909-cu illərdə təhsilini Port-Petrovskda (indiki Mahaçqala) davam etdirir. Burada azərbaycanlılardan ibarət teatr truppası yaradır və sonralar bu truppanı Teymurxanşurada (Dağıstanın indiki Bunyaksk rayonu) teatra çevirir. Bakıya müəllim kimi qayıdan gənc aktyor Müsəlman Artistləri Cəmiyyəti İttifaqının “Nicat”, “Həmiyyət” teatr truppalarında, daha sonra isə “Səfa” cəmiyyətində, “Zülfüqar və Üzeyir bəy Hacıbəyli qardaşlarının müdiriyyəti” adlı teatr truppasında fəaliyyətini davam etdirməklə yanaşı, Balaxanı kənd məktəbində Mirzə Ələkbər Sabirlə birlikdə müəllim işləyir.

Mənbələrdə qeyd olunur ki, kiçik yaşlarından rus dilini mükəmməl öyrənən aktyor rus ədəbiyyatına, xüsusilə də Lev Tolstoya böyük maraq göstərib, hətta onun əsərlərini tərcümə edərək tamaşaya qoyub. Böyük rus yazıçısının yaradıcılığına maraq onu 1907-ci ildə Tolstoyun Yasnaya Polyanadakı mülkünə aparıb və o, dahi ədiblə yaxından tanış olub. Hacıağa Abbasov bu barədə xatirələrində yazır: “Mən böyük ədibə Azərbaycan oxucuları tərəfindən çox sevildiyini dedikdə o, xeyli məmnun oldu. Biz ayrılarkən “Hərb və sülh” kitabına “Yadigar üçün L.N.Tolstoydan” sözlərini yazıb, mənə bağışladı”.

Aktyorun səhnə fəaliyyətinin mühüm hissəsi Mirzəağa Əliyevlə birgə yaratdığı və rəhbərlik etdiyi Tənqid-Təbliğ Teatrı ilə bağlıdır. 1921-ci il noyabrın 13-də teatrın açılışında o dövrün tanınmış mədəniyyət və dövlət xadimləri - Nəriman Nərimanov, rus rejissoru Konstantin Stanislavski, memar Zivər bəy Əhmədbəyov, rəssam Əzim Əzimzadə, yazıçı Məmməd Səid Ordubadi və başqaları iştirak etmişdi.

Hacıağa Abbasov teatrın səhnəsində, müxtəlif ədiblərin əsərləri ilə yanaşı, özünün yazdığı pyesləri də tamaşaya qoymuşdu. Dünya və rus dramaturqlarının yaradıcılığını öyrənmək, onları tərcümə etməklə bərabər, dramaturgiya sahəsində qələmini müvəffəqiyyətlə sınayırdı. O, “Bakının fəthi”, “Ağa Məhəmməd şah Qacar və Molla Pənah Vaqif”, “Əsgər oğluma”, “Sabirin məhkəməsi”, “Rus macərası” kimi bir-birindən maraqlı pyeslər yazıb. “Sabirin məhkəməsi” pyesində böyük satirik şairin kəşməkəşli həyatını təsvir edib. Teatr tez-tez Bakı kəndlərində tamaşalar göstərirdi. Teatrın fəaliyyəti Hacıağa Abbasovun və görkəmli sənətkar Mirzəağa Əliyevin adı ilə bağlı olduğundan xalq arasında “Hacımirzə” teatrı kimi tanınırdı.

Maarif fədaisi - teatr təəssübkeşi

Görkəmli aktyor həm də maarif fədaisi idi. Qızı Elmira xanım atasının ömrünün son günlərinədək yazıb-yaratdığını, qəzet və jurnallara məqalələr göndərdiyini qeyd edir. Hələ gənc yaşlarından o, mövhumatın güclü olduğu kəndlərdə məktəblərin açılması, qızların məktəbə cəlb olunması işində fəal iştirak etmişdi. Böyük Vətən müharibəsi illərində respublika Xalq Komissarları Soveti yanında İncəsənət işləri idarəsinin rəisi vəzifəsində çalışırdı. Qazax, Şamaxı, Göyçay, Zaqatala və Bərdədə teatrların yaradılması onun adı ilə bağlıdır. Hacıağa Abbasov Azərbaycanı kənd-kənd, oba-oba gəzir, istedadlı gəncləri toplayır, onlara kömək edirdi. O, Adil İsgəndərovu Gəncədən Bakıya gətirmiş və onun Moskvaya oxumağa göndərilməsinə nail olmuşdu. Bir sözlə, bütün yaradıcı gücünü səhnəyə, xalqın maariflənməsinə həsr etmişdi.

1927-ci ildə Azərbaycan Dram Teatrının direktoru vəzifəsinə təyin olunan Hacıağa Abbasov burada özünü bacarıqlı, fədakar bir mədəniyyət xadimi kimi göstərə bildi. Azərbaycan teatrının inkişafında yorulmadan çalışan sənətkar hər şeydən əvvəl yeni aktyor nəslinin yetişdirilməsinin qayğısına qalırdı. Məhz bu keyfiyyətləri nəzərə alınaraq onu 1929-1937-cu illərdə Bakı Teatr Texnikumuna rəhbər təyin etmişdilər. Burada o, ilk növbədə teatrı bacarıqlı rejissor və aktyorlarla təmin etmək qayğısına qalırdı. Bu illərdə o, Azərbaycan səhnəsi üçün bütöv bir aktyor nəsli yetişdirmişdi. Onların bir çoxu - Ələsgər Ələkbərov, Adil İsgəndərov, Barat Şəkinskaya, Rza Əfqanlı təkcə respublikamızda deyil, keçmiş ittifaq məkanında geniş tanınan aktyorlar idi. Yüksək sənətkarlıq qabiliyyəti, təşkilatçılıq bacarığı nəzərə alınaraq aktyor 1932-ci ildə Azərbaycanın ilk Xalq artisti fəxri adına layiq görülür. Hazırda Maştağa qəsəbəsində fəaliyyət göstərən Mədəniyyət evi görkəmli sənətkarın adını daşıyır.

Xatirələr işığında

Hacıağa Abbasov haqqında əldə etdiyimiz məlumatlarda onun sürgün olunması və Orta Asiyada yaşaması ilə bağlı faktlara da rast gəlirik. Bu barədə bizə aktyorun qızı Elmira xanım ətraflı danışdı. Elmira xanımın sözlərindən məlum oldu ki, Hacıağa Abbasov bir neçə dəfə vətəni tərk etməyə məcbur edilib:

- Atam 87 yaşında vəfat etdi. O, çox gümrah, özünə fikir verən bir insan idi. Dost-tanışla əlaqə saxlayar, televiziyada tez-tez çıxışlar edərdi. Yorulmaq bilmirdi. Qəzetlərə də mütəmadi məqalələr göndərərdi. Ömrünün son günlərinədək tanınmış insanlar ona baş çəkərdilər. Teatrşünas Cabir Səfərov atamın yanına tez-tez gələrdi, Süleyman Rüstəm, Bəhram Mənsurov, Mehdi Məmmədov atamla maraqlı söhbətlər edərdilər. Atamın yaxşı hafizəsi var idi. Ona görə də ondan öyrənməyə gələnlər çox olurdu. Onun həyat yolu heç də asan olmamışdı. Repressiyaya məruz qalmış, uzun müddət təqib olunmuşdu. Orta Asiyada məcburi sürgün həyatı yaşayarkən belə səhnə fəaliyyətini davam etdirmiş, teatr truppaları, dərnəklər yaratmışdı.

Atam 1937-ci ildə Sibirə sürgün edildiyi zaman həyat yoldaşı da həbslərə düşməsin deyə ondan ayrılır. O, həbs müddətinin bir hissəsini Moskvada keçirib. Ədəbiyyatı, rus və türk dillərini mükəmməl bildiyi üçün Moskvada həbsdə ikən ondan tərcüməçi kimi istifadə ediblər. 1943-cü ildə atam xəstə halda sürgündən qayıdır və müalicə olunduğu zaman mənim anamla tanış olaraq ailə qurur. Anam tibb bacısı idi. Amma bu dəfə də Mircəfər Bağırov atamı rahat buraxmır. Evimiz Mərkəzi Komitənin binasına yaxın olduğuna görə komitənin işçiləri sürgündən qayıdanların idarəyə yaxın yerdə yaşamasına razı deyildilər. Buna görə də atam 1948-ci ildə anamla birlikdə evi dövlətə təhvil verir və Orta Asiyaya köçür. Əvvəl Səmərqəndə, oradan da Düşənbəyə gedirlər. 1957-ci ildə biz yenidən Bakıya qayıtdıq. Həmin il atama dövlət tərəfindən teleqram gəldi və onu Bakıda yaşamağa dəvət etdilər. Qayıtdıqdan sonra bizə ev verdilər və atama fərdi təqaüd kəsdilər. Atam keçdiyi çətin həyat yolunu, səhnə və ictimai fəaliyyətini 1973-cü ildə Azərbaycan teatrının 100 illiyi münasibətilə nəşr etdirdiyi ”Xatirələrim” kitabında geniş əks etdirib.

1988-ci ildə atamın 100 illik yubileyi qeyd edildi. O zaman rəhmətlik Siyavuş Aslan atamın rolunda çıxış edərək səhnəyə çıxdı. Atamın yazdığı pyeslərdən səhnəciklər də göstərildi.

Obrazlar qalereyası

Hacıağa Abbasov Azərbaycan səhnəsinin bəzəyi olan bir-birindən gözəl obrazlar qalereyası yaradıb. Müəllif ideyasının təqdiminə xüsusi önəm verib, obrazların xarakter keyfiyyətlərinin üzə çıxarılmasında böyük peşəkarlıq göstərib. Onun “Hacı Qara”da Hacı Qara, “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük”də Hacı Qəmbər, ”Nadir şah”da Mirzə Mehdi xan, “Şamdan bəy”də Şamdan bəy, “Dəmirçi Gavə”də Qubad və s. rolları dövrün tamaşaçılarının qəlbində dərin iz buraxıb. Aktyor Üzeyir Hacıbəylinin "Məşədi İbad", "Arşın mal alan", "Ər və arvad" operettalarında Məşədi İbad, Soltan bəy, Kəblə Qubad rollarını müxtəlif quruluşlarda dəfələrlə və uğurla oynayıb.

Görkəmli sənətkar, Xalq artisti Hacıağa Abbasov 1975-ci ildə dünyasını dəyişsə də, adı və səhnə həyatı verdiyi obrazlar sənət tariximizin yaddaşında əbədi yaşayır.

Lalə Azəri

Mədəniyyət.- 2013.- 9 oktyabr.- S. 10.