Dövrün mübariz şairi

Zəngin Azərbaycan ədəbiyyatının mühüm bir qolunu əzəli yurdumuz olan Qarabağda yaşayıb-yaratmış şair, yazıçı və mütəfəkkirlərin ədəbi irsi təşkil edir. Xüsusilə Şuşada XVIII əsrin ikinci yarısından etibarən poeziyanın köklü ənənələr üzərində inkişaf etməsi sonrakı ədəbi-mədəni proseslərə ciddi təsir göstərib. Bu dövrün böyük hörmət və nüfuza sahib olan istedadlı şairlərdən biri də Baba bəy Şakir olub.

Baba bəy Məhəmmədəli bəy oğlu Şakir Qarqar çayının sahilində, qədim Mehriban kəndində anadan olub. Araşdırmalarda, xüsusilə də Mir Möhsün Nəvvabın təzkirələrində, Firidun bəy Köçərlinin əsərlərində o, “Mehribanlı Baba bəy” kimi təqdim edilir.

Baba bəy Şakirin şəxsiyyəti və yaradıcılığı ilə bağlı fakt və materiallar olduqca azdır. Mənbələrdə onun təvəllüd tarixi fərqli şəkildə göstərilib. Bəzi mənbələrdə onun 1780-ci ildə doğulduğu bildirilir. Akademik Feyzulla Qasımzadə onun 1769-cu ildə anadan olduğunu qeyd edib. Rus tədqiqatçıları Baba bəy Şakirin təvəllüd tarixini qeyri-müəyyən tarixlə yazıblar. Firidun bəy Köçərli isə Baba bəy Şakiri müasirləri ilə müqayisə edərək 1772-ci ildə anadan olduğunu göstərib.

Şairin mənşəcə Pənah xanın nəslindən - Sarıcalılardan olduğu bildirilir. Baba bəy Pənahəli xanın böyük qardaşı Fəzləli bəyin nəvəsidir. O, özü şeirlərinin birində şəcərəsi ilə bağlı belə yazıb:

Mən özüm övladi Pənah aliyəm,

Keçən qəziyyədən yeksər haliyəm.

Tamam aləm bilir Sarıcalıyam,

Mən türkəm, nə kürdəm, nə ləzgi, nə tat.

Baba bəy Şakir xan nəslinə mənsub olmasına baxmayaraq, çox çətin güzəran keçirib, ancaq taleyindən heç vaxt şikayətlənməyib. Yalnız Mehdiqulu xandan incikliyini dilə gətirib. Dostu və yaxın qohumu, şair Qasım bəy Zakirə yazdığı bir mənzum məktubunda deyib:

Külli Qarabağa olub mehriban

Götürdükcə dövlət elədi ehsan.

Bizlərə düşəndə xani-alişan,

İşıqlı dünyanı elədi zülmət.

Qasım bəy Zakir həmişə Baba bəyi özünə müəllim hesab edib. Poetik ləqəbini də Baba bəy Şakirin təxəllüsünə uyğun götürüb. Onun istedadının səsi-sorağı Qarabağın hüdudlarını aşaraq İrəvandan, Ordubaddan, Gəncədən eşidilib. Görkəmli tədqiqatçı alim Salman Mümtaz araşdırmalarında yazır: “Baba bəy Şakir o vaxtkı ədəbiyyatımızı gözəlləşdirən, məzlumların imdadına çatan cəsur bir şair olub”. S.Mümtaz daha sonra qeyd edir ki, XIX əsr Azərbaycan satirik şeirinin geniş intişar tapmasında onun böyük xidmətləri olub. Poeziyanın ictimai mübarizə silahına çevrilməsində çox zəhmətlər çəkib. Onun yaradıcılığında “Ay mədəd” və “Yetmədi” rədifli qoşmaları, “Gəlməz” gəraylısı diqqət çəkir.

Murği-ruhum təndə durmaz, dövr edər,

Yenə canan düşdü yada, ay mədəd!

Qərib ölkə, baş yastıqda, göz yolda,

Kimim var ki, yetə dada, ay mədəd!

Qasım bəy Zakir Baba bəyin “Ay mədəd” rədifli qoşmasından çox təsirlənib.

Baba bəy Şakirin yaradıcılığında həcvlər xüsusi yer tutur. Onun bu janra daha çox diqqət yetirməsi ilə bağlı Firidun bəy Köçərli yazır ki, şair müasirlərinin əxlaqını həcvlə islah etmək istəyib. Ədəbiyyatşünas ona da təəssüflənib ki, Baba bəy incə ruhlu, istedadlı şair olsa da, ömrünü əsasən həcvlər yazmağa sərf edib. Şair saatlarla bədahətən qoşma, gəraylı söyləyib.

Baba bəy Şakir dövrünün haqsızlıqlarını, yadellilərin doğma vətəndə at oynatmasını qəbul etməyib. Qasım bəy Zakirə yazdığı bir məktubunda belə deyir:

Vilayətdə urus olub ixtiyar,

Eyləyib bir bina yoxdu görən kar.

Tamam işlər olub cahilə bazar,

Heyf bu vilayət, heyhatü heyhat!

Baba bəy həm də üsyankar bir sənətkar olub. Dövrün ictimai haqsızlıqları ilə barışmayıb. Çarizmin istilasından sonra Qarabağın dağıntılara məruz qalması şairi çox pərişan edib. Xalqın minillik adət-ənənələrinə qarşı yürüdülən siyasətə dözə bilməyən şair əsərlərində işğala olan nifrətini, qəzəbini dilə gətirib. Şair divanbəyinə yazdığı bir məktubda şikayətini belə çatdırır:

...Ya bizləri tamam tutsun naçalnik,

Ya eləsin dərdə çarə, ərz elə...

Nə oğru, nə xain, nə hiyləgərik,

Habelə vətənin tərkin edərik.

Elliklə baş götürüb gedərik,

Hər birimiz bir diyara, ərz elə.

Janrından və həcmindən asılı olmayaraq, Baba bəyin bütün şeirlərində dövrün mənzərəsi çox aydın verilir. Müəllif baş verən proseslərə ayıq nəzərlərlə yanaşır, problemlərin səbəblərini müəyyənləşdirməyə çalışır. Şair qeyd edir ki, “quberniya bina olandan bəri” Qarabağ əhalisinin başına çox bəlalar gəldi. Çox qəribə zamandır, haqqını tələb edə, həqiqəti bildirə bilmirsən. Çünki “olmaz urusluqda eyləmək isbat”. Haqqın tapdalandığı bir zamanda isə fəryadın həddi bilinməz. İnsanların min bir zəhmət hesabına əldə etdiyi mal-mülkün müstəmləkəçilər tərəfindən yağmalanmasını müəllif belə təsvir edir:

Var idi on atım, iyirmi malım,

Qərəz, bir tövr ilə keçirdi halım.

Yığıb bir hal ilə apardı zalım,

Qapımız sovrulmuş xırmana dönüb.

Baba bəy Şakir lirik şeirlər də qələmə alıb. Ülvi məhəbbətin və həsrətin dil açdığı poetik lövhələrdə şairin səsi, nəfəsi duyulur:

Nə müddətdi o biilqar

Mənimlə göz-gözə gəlməz.

Boş, bihudə sözdən ötrü

Yar yarınnan sözə gəlməz.

Şairin məhəbbət ruhlu gəraylılarında bir ahəng, ritm var. Sanki bu şeirlərdə həzin bir musiqi ifa olunur. Araşdırmalarda göstərilir ki, Baba bəy Şakirin qoşma və gəraylılarının çoxu xalq mahnıları kimi elləri dolaşaraq insanların mənəvi dünyasını zənginləşdirib.

Baba bəy Şakirin şeirləri ilk dəfə tanınmış tədqiqatçı Salman Mümtaz tərəfindən toplanaraq oxuculara təqdim olunub. 1927-ci ildə ərəb əlifbası nəşr edilən kitab həmin dövrdə başlanan əlifba islahatı (latın qrafikalı əlifbaya keçid) səbəbindən geniş oxucu auditoriyası arasında uğur qazana bilmir. 1985-ci ildə isə Fərhad Yəhyayevin tərtibatında Baba bəy Şakirin “Seçilmiş əsərləri” ədəbiyyatsevərlərin ixtiyarına verilir. Ancaq şairin ədəbi irsi burada olduğu kimi yox, müəyyən redaktələrlə, ixtisarlarla verilib.

Şair 1844-cü ildə vəfat edib. Baba bəy Şakir Azərbaycan oxucusunun yaddaşında mübariz şair kimi qalıb.

Savalan Fərəcov

Mədəniyyət.- 2013.- 18 oktyabr.- S. 15.