Abşeronun
daş yaddaşının üç səhifəsi
Tarix
pıçıldayan məkanlar
Bu məqaləmizdə hər daşında müqəddəslik, hər qarışında tarixin izi olan Abşeronun üç qalasına səyahət edəcəyik. Onların tarixi və əzəməti ilə yaxından tanış olacağıq. Qədim Bakı dörd tərəfdən möhkəm qalalarla əhatə olunduğundan tarix pıçıldayan bu üç qala da istehkam sisteminin bir hissəsidir. Ümumiyyətlə, Azərbaycandakı tarixi-memarlıq dəyərli abidələri beş qismə ayırırlar. Bu təsnifatı ilk dəfə etnoqraf alim Təvəkkül Səlimov Abşeron ərazisində tarixi abidələri araşdırarkən aparmışdır. Alimin gəldiyi nəticəyə görə, abidələr istehkam səciyyəli (1), dini (2), ritual (3), milli məişət və adət-ənənə ilə bağlı (4), tarixi, mədəniyyət, mənəviyyatımız üçün əhəmiyyətli memorial səciyyəli (5) abidələrə bölünür.
Qalalar, sədlər, təbii və süni yolla yaranmış səngər tipli abidələr istehkam abidələri sırasına aiddir. Zamanın sərt dönəmlərindən keçərək günümüzə gəlib çıxan, sözün həqiqi mənasında, tariximizə iz salan maddi mədəniyyət nümunələri arasında qalaların öz yeri var. Qalaların folklor nümunələrində öz əksini tapması da təsadüfi deyil. Yadellilərin hücumlarının qarşısının alınmasında onların əvəzsiz rolu barədə hekayət və rəvayətlər çoxdur.
Abşeron yarımadasında qalalar XII əsrdən intensiv şəkildə tikilməyə başlanılıb. Mənbələrdə 19 qala haqqında məlumat olsa da, onların ümumi sayının 40-dək olması barədə ehtimallar var. İstehkam və müdafiə tipli qalalara Bakının əksər kəndlərində rast gəlinir. Onlardan biri də vaxtilə Abşeronun müdafiə sistemində mühüm yer tutan Mərdəkan qalasıdır. Mərdəkan qalası Abşeron qalaları içərisində ən qədimi hesab edilir. Tikili dördkünc formadadır və iki - böyük və kiçik hissədən ibarətdir. Belə ehtimal edilir ki, qalanın böyük və kvadratşəkilli hissəsi 1187-ci ildə inşa edilib. Qalanın hündürlüyü 22 metr, divarının qalınlığı aşağıdan 2,10 metr, yuxarıdan isə 1,60 metrdir. Beş mərtəbədən ibarət qalanın daxilində tikilinin su təchizatını təmin etmək üçün 30-dan çox quyu qazılmışdır.
Kiçik Mərdəkan qalasının üzərindəki daş kitabədə ərəb dilində memarının Əbdülməcid Məsud oğlu olduğu qeyd edilib. 1853-cü ildə qalada tədqiqatlar aparılarkən ərazidə yazılı daş qəlpə aşkar edilir və həmin nümunə hazırda Sankt-Peterburqdakı Ermitaj Muzeyində saxlanılır. Bəzi mənbələrdə qalanın XIV əsrin ortalarında Şirvanşah Mənuçöhrün oğlu Şirvanşah Axsitan tərəfindən düşmən üzərindəki parlaq qələbəsi şərəfinə ucaldıldığı qeyd olunur. Tikilidən feodalların sığınacağı və gözətçi məntəqəsi kimi istifadə edilmişdir.
Mərdəkanda yerləşən digər qala isə dairəvi qaladır. Yerli əhali onu Şıx qalası da adlandırır. Hündürlüyü 12,5 metrdir, içərisi 3 yarusdan ibarətdir. Dairəvi Mərdəkan qəsrinin hündürlüyü 16 metrdir. Qəsri əhatə edən qala hər tərəfdən yeddi metr hündürlüyündə daş divarlarla hörülmüş kvadrat formalı həyətdən ibarətdir. Hasarın tinlərində qüllələr, məhəccər və mazqallar var. Planda dairəvi olan qəsr yuxarı getdikcə daralır. Əhəng məhlulu ilə yerli əhəngdaşından hörülmüş qəsrin daşlarında həkk olunan yazılarda onun 1232-ci ildə inşa edilməsi əksini tapıb.
* * *
Bu gün əzəmətli, sirli-sehrli Bakı qalaları haqqında danışarkən onlara sadəcə orta əsr hərbi istehkamları kimi deyil, həm də tariximizin mədəni abidələri kimi yanaşmalıyıq. Abşeronun xəritəsinə nəzər salsaq, yarımadada zəncirvari və mərkəzdə səpələnmiş şəkildə qalalar və qəsrlər olduğunu görürük. Qalaların bu cür yerləşməsi sayəsində bütün yarımada bir-biri ilə əlaqəli bütöv bir qəsri xatırladır.
Etnoqraf alim, tarixçi Təvəkkül Səlimovla Abşeron ərazisindəki qalalar haqqında söhbətimizdən bəzi maraqlı məqamları qeyd etmək yerinə düşərdi: “Qalalar Bakının bütün kəndlərində olmuşdur. XX əsrin 40-cı illərində A.B.Şarıqin adlı rus müəllifi Abşeron qalalarının yerləşmə məkanını əks etdirən sistematik xəritə çəkmişdi. Xəritəyə nəzər salanda görürük ki, Abşeronun şimalında yerləşən yaşayış məntəqələri - Şüvəlan, Mərdəkan, Şağan, Bilgəh, Buzovna, Nardaran - ümumilikdə 10 qala göstərilir və bu günə qədər həmin qalaların qalıqları qalmaqdadır”.
Alim qeyd edir ki, dəniz sahillərində Dərbənddən Abşerona qədər yaşayış məntəqələrinin hər birində bir, yaxud iki qala olmuşdur: “Bütövlükdə Azərbaycanda, eləcə də Abşeronda XI-XVI əsrlər monumental memarlığın çiçəkləndiyi dövrdür. Bu dövrü memarlığın, monumental arxitekturanın və tətbiqi sənətin renessans dövrü də adlandırmaq olar. Baxanda görürük ki, Abşeronun bütün qalalarının tikilməsi məhz bu dövrü əhatə edir. Qalalar eyni zamanda bir memarlıq nümunələridir. Bu baxımdan Mərdəkan, Ramana və Nardaran qalalarını xüsusi qeyd etmək gərəkdir. Mərdəkan qalasının divar və qüllə bürclərinin quruluşunda, daşların düzülüşündə gözəl memarlıq ansamblı yaradılıb. Belə demək mümkünsə, bu qalanın daş musiqisi insanı valeh edir.
Hər bir bölgənin tanıdılmasında belə abidələrin qiyməti əvəzsizdir. Bu gün dövlətin prioritet istiqamətlərindən biri də turizmin inkişafı ilə bağlıdır. Həmin abidələrin turist marşrutlarına salınması da olduqca mühüm önəm kəsb edir. Çünki onlar tariximizin daş yaddaşıdır və ölkəyə gələn hər bir xarici vətəndaş Azərbaycanın nə qədər qədim tarixə malik olduğunu görməlidir. Eyni zamanda qalalarla bağlı maraqlı məlumatların çatdırılması da həm yerli əhalidə, həm də gələn turistlərdə marağı birə beş artıra bilər. Məsələn, biz məktəblilərə deyəndə ki, “Bir qalanın sirri” filminin bir çox kadrları Mərdəkan qalasında çəkilib, bu zaman uşaqların həmin yeri gedib görmək, tarixi öyrənmək maraqları artır. Əslində Abşeron ərazisində qalalar qədər tarixi əhəmiyyəti olan, xalqın mənəviyyatında yer tuta bilən çoxlu abidələr vardır. Yerlərdə insanları, yerli sakinləri bu işə cəlb edərək birlikdə işləmək və mədəniyyətimizi təbliğ etməliyik”.
* * *
Bakının Ramana kəndindəki eyniadlı qala XIV əsrə aiddir. Ağ daşdan tikilən qalanın hündürlüyü 15 metrdir. Müdafiə məqsədilə tikilib və Şirvanşahlar dövləti dövründə qəsr kimi istifadə olunub. Bəzi tədqiqatçılar qalanın Nizami dövründə (XII əsr) tikildiyini iddia edirlər. Ramana qalasından "Koroğlu", "Nəsimi" və "Babək" filmlərinin çəkilişində istifadə olunub. Qala sonuncu dəfə bu filmlərdən birinin, "Koroğlu"nun çəkilişi (1960) zamanı bərpa olunub. O zaman qala dağınıq vəziyyətdə olub. Tarixçilər Ramana qalasından Qız qalasına vaxtilə yeraltı yolun olduğunu qeyd ediblər.
Qala divarlarından bayırda, sağ tərəfdə qayaya bənzər iri daş parçası ilk baxışdan diqqəti cəlb etməsə də, mahiyyət etibarilə xoş bir hadisəni yaşadır. Dahi Bülbül Koroğlunun ariyasını məhz bu daşın yanında ifa edib. Bu gün tikilini ziyarət edənlərə həmin iri daş parçasını məhz bu cür təqdim edirlər.
Qala divarlarına qalxmaq üçün sol tərəfdə iki pilləkən var. Onlardan biri ilə - burma daş pilləkən vasitəsilə divarın içərisindən yuxarıya, təxminən yarım metr çölə tərəf tikilən dəhlizə qalxmaq olar. Digər daş pilləkən isə qalanın həyətindən yuxarıya tərəf qalxır. Bu pilləkənlərlə qala divarlarına qalxıb kəndi seyr etmək mümkündür.
Ramana kəndindəki qəsr Mərdəkandakı qəsrdən fərqli olaraq, başqa təbii şəraitdə - qayalıqda yerləşir. Divarların xarici çərçivəsinin çoxbucaqlı şəklində olması relyefin yuxarı meydançasının konturu ilə müəyyən edilmişdir. Möhkəm qala divarları sanki qayalı yamacların təbii davamıdır. Yalnız şərq hissəsindəki divar müstəvilərində oxvari aşırımla çapılmış baştağ qabarıq şəkildə görünür. Lakin Abşeronun digər qəsrlərindən fərqli olaraq, bu qəsrdə divarlardakı dolama pilləkənlərə giriş hündürdə deyil, döşəmə səviyyəsində yerləşdirilmişdir. Yarusların bütün divarlarında nişangahlar açılmışdır. Plan və memarlıq həlli üsullarına görə Ramana qəsri digər Abşeron qəsrləri ilə çox oxşardır. Lakin mənzərəli kompozisiyası ilə onlardan fərqlənir. Bu onun yerləşdiyi relyefin xüsusiyyətlərindən irəli gəlir. Qəsr dekorativ tərtibatdan məhrumdur və üslub əlamətlərinə əsasən XIV əsrin ortalarına aid edilir.
Azərbaycanda ən qədim
qalalar siklop tikintiləridir. Qalaların təsnifatını
verərkən deməliyik ki, feodal şəhərlərinin
yaranması ilə meydana gəlmiş şəhərtipliləri
bəzən iki və üçqat divarla və xəndəklə
əhatə olunurdu. Bu qalalar
üçün dördkünc, dairəvi və yarımdairəvi
bürclər xarakterikdir. Bakı
qalaları məhz bu sıraya daxildir.
* * *
Tarixin sərt
sınaqlarına məruz qalmış qalalar insan əli ilə
yarandığı kimi, zaman-zaman insan əli ilə də
dağıdılmışdır. Amma bu
da möcüzədir ki, tarixin yaddaşı olan qalalar,
mağaralar bəzən özü-özünü hifz
etmiş və yüzilliklər boyu günümüzə qədər
ömür yaşamışlar.
Mədəniyyət və Turizm
Nazirliyi Mədəni irs şöbəsinin Abidələrin
mühafizəsi sektorunun müdiri Arif Əliyevin sözlərinə
görə, bu gün dövlət qeydiyyatına
alınmış 6308 abidə var: “Söhbət sırf
Abşeron ərazisində olan abidələrdən gedirsə,
deyə bilərəm ki, onların əksəriyyəti
dünya əhəmiyyətli abidələr siyahısına
daxildir. Buraya Atəşgah məbədi, Mərdəkandakı
dairəvi və dördkünc qala, Ramana və Nardaran
qalaları, Bayıl qəsri və s. daxildir və bu abidələr
həmişə diqqət mərkəzimizdədir. Abidələr
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il 132 nömrəli qərarı ilə “Azərbaycan
Respublikası ərazisində dövlət mühafizəsinə
götürülmüş daşınmaz tarix və mədəniyyət
abidələrinin əhəmiyyət dərəcələrinə
görə bölgüsünün təsdiq edilməsi
haqqında" qanunda öz əksini taparaq dövlət tərəfindən
qorunur, onların mühafizəsi həyata keçirilir”.
* * *
Bakı və
Abşeron ərazisindəki abidə-qalalar tarixi və əhəmiyyəti
baxımından dəyərli maddi mədəniyyət nümunələridir.
XI-XIII əsrlərdə Şirvanşahların
Abşeronda möhkəmlənməsindən sonra
yarımadanın ərazisində böyük tikinti işləri
aparılıb. Tikililərin arasında
qala və qüllələr əsas yer tuturdu - onlar feodal
çəkişmələri zamanı etibarlı istinadgah, həmçinin
yadelli işğalçıların hücumlarından
qorunmaq üçün sığınacaq idi. Abşeron qalalarının çoxu kəndlərin
qurtaracağında və ya ümumiyyətlə onlardan kənarda
yerləşir. İbtidai kanalizasiya xətləri
- dirəklər və su ilə dolu quyular həm də
mühasirə zamanı burada müvəqqəti
yaşayışdan xəbər verir.
Bakıdan təxminən
30 km məsafədə yerləşən, Abşeronun ən qədim
kəndlərindən biri olan Nardaranda, yüksək təpəcikdə,
kənd qəbiristanlığının
yaxınlığında bir qala ucalır. Bakının Şərq hissədən müdafiəsində
əhəmiyyətli rol oynayan və əzəmətli
müdafiə istehkamı olan bu qala dairəvi qüllədən
və dördguşəli qala divarlarından ibarətdir.
Qüllənin salamat qalmış hissəsinin
hündürlüyü 12,5 metrdir,
divarların hündürlüyü isə müxtəlifdir. Belə ki, şimal tərəfdən 8 metr, cənub-qərb
tərəfdən isə 5 metrdir. Qüllə
arakəsmələrlə üç yarusa
bölünmüşdür. Birinci yarus
digərlərindən birə üç dəfə
hündürdür. Yaruslar daş qatlarla
örtülmüşdür. Qala divarlarının
qalınlığı 1,85 metrdən 1,56
metrə qədərdir. Qalanın birinci
qatında dərin quyu var. Yerli sakinlərin dediyinə görə,
burada yeraltı lağım olmuşdur. Qalanın
ikinci qatında, divarın içində yuxarı,
üçüncü qata gedən daş pillələr
vardır. Üçüncü qatı isə
dağılmışdır. Lakin divarın içərisində
olan daş pillələrin izləri göstərir ki, ola bilsin, qalanın vaxtilə
dördüncü qatı da olmuşdur. Bu halda
qalanın hündürlüyü ənənəvi olaraq 20
metrdən artıq olmalı idi. Qalanın
divarında, təxminən ikinci qatı
hündürlüyündə, tikintinin sifarişçisini,
memarını və inşa tarixini göstərən iki kitabə
salamat qalmışdır. Yazıdan
aydın olur ki, qala hicri 700-cü ildə (miladi 1300-1301) Bərəkət
adlanan Xuraman ana tərəfindən dəniz kənarında
tikilmişdir.
Hazırda qala dəniz
kənarından böyük bir məsafədədir.
Qalanın qapısının sağında, birinci kitabədən
bir az yuxarı, başqa kitabədə
«Əməli Mahmud bin Səəd» sözləri
yazılmışdır ki, bu da memarın adıdır.
Çox güman ki, bu məşhur memar olmuşdur,
çünki bu şəxsin adına
başqa tikililərin üzərilərində olan kitabələrdə
də, məsələn, Bibiheybət məscidinin,
Pirsaatçay xanəgahının kitabələrində rast
gəlmək olar. Məlumatlarda deyilir ki, qala
yaxınlığında yerləşən pirdən buraya
yeraltı yol olmuşdur.
Abşeron
yarımadası boyunca yerləşən qalalar uzunmüddətli
yaşayış üçün nəzərdə
tutulmamışdı. Abşeron qalaları Qərbi
Avropanın eyni dövrə aid qalalarından fərqlənir -
onların içərisində yaşayış və xidməti
tikililəri olan geniş həyət yoxdur. Belə
tikililər qala divarlarından xaricdə yerləşirdi.
Qalalar isə yalnız hücum zamanı müvəqqəti
sığınacaq rolunu oynayırdı. Abşeronun
bütün qalaları vahid müdafiə sisteminə daxil idi.
XVII-XVIII əsrlərdə qüllələr xəbərdarlıq
rolunu oynayırdılar - düşmən yaxınlaşarkən
qalaların başında neft yandırılırdı və
bununla əhali təhlükədən xəbər tuturdu.
Abşeronun qalaları çox oxşardır.
Onların çoxu kəndlərin
qurtaracağında və ya ümumiyyətlə onlardan kənarda
yerləşir. Formalarından - dairəvi
və ya dördkünc - asılı olmayaraq, Abşeron
qüllələri, demək olar ki, eyni planla tikilirdi. Onların hamısı dördkünc qala
divarları ilə əhatə olunmuşdu. Daş divarla dövrələnmiş bütün
qüllələrin həyətinin sahəsi 20-25 metr idi.
* * *
Azərbaycan tarixi
irsini qoruyub saxlayan maddi mədəniyyət nümunələri
ilə zəngin bir ölkədir. Bu zəngin
irsin qorunub mühafizə edilməsi ilə yanaşı, həm
də ölkəmizdə turizmin inkişaf etdirilməsində
mühüm əhəmiyyəti vardır. Təkcə təbiətimizin deyil, tariximizin
daşlaşmış yadigarlarından da səmərəli
istifadə edərək gələcək nəsillərə
çatdırılması bizim vətəndaşlıq
borcumuzdur. Misal üçün, Azərbaycanın
UNESCO-ya üzv qəbul olmasının 20 illiyi münasibətilə
ölkəmiz tərəfindən quruma daş at və daş
qoç abidələri (XII-XIII əsrlərə aid bu
nümunələr Tovuz rayonu ərazisindən
tapılmışdır) hədiyyə edilmişdir. Hazırda UNESCO-nun baş qərargahının həyətində
qoyulan heykəllər burada daimi olaraq sərgilənərək
həmin məkana baş çəkən hər kəsə
qədim mədəni irsimizi nümayiş etdirəcək, Azərbaycan
tarixinin daş yaddaşının təmsilçisi
missiyasını özündə yaşadacaq.
Lalə
Azəri
Mədəniyyət.- 2013.- 4
sentyabr.- S. 12; 13.