Nadir kitablar
Kitabxana və şəxsi
kolleksiyalarda
Kitab haqqında düşüncələrimiz
bizi uzaq keçmişə aparır.
Min illər öncə
insanlar daş və gil
kitabələr yaratmışlar.
Dövrlər bir-birini əvəz
etdikcə insan şüuru inkişaf etmiş, dəri, papirus, daha sonra
kağız üzərində
yazılan əlyazma kitablar mexaniki çapın meydana gəlməsi ilə böyük inkişaf yolu keçmişdir.
Ölkəmizdə də kitab mədəniyyətinin zəngin
tarixi var. Tarixi mənbələrə nəzər
salarkən, mezolit dövrünə aid daş
kitabələrə, erkən
orta əsrlər dövründə əlyazma
kitablara rast gələ bilərik.
Xüsusi emalatxanalarda, mədrəsə
və məscidlərdə
hazırlanan əlyazma
kitablarının üzü
peşəkar xəttatlar
tərəfindən köçürülürdü.
Kəmaləddin Behzad,
Səfər Təbrizi,
Seyid Heydər, Mahmud Sərraf və başqaları Şərqdə
bədii yazının
yeni formalarını yaratmış məşhur
Azərbaycan xəttatlarıdır.
Əlyazma kitablarının hazırlanmasında xəttatlarla
yanaşı, müxtəlif
peşə sahibləri
- miniatürçü rəssamlar,
nəqqaşlar, müzəhhiblər
və bədii cild ustaları-müəllidlər
iştirak edirdilər.
Qədim əlyazma kitabları sırasında
“Dədə Qorqud” dastanını, Bəhmənyar
ibn Mərzibanın fəlsəfi əsərlərini,
Məhsəti Gəncəvi,
Fələki Şirvani,
Əfzələddin Xaqani,
Mücirəddin Beyləqani
və Nizaminin əsərlərini misal göstərmək olar.
“Dədə
Qorqud” şifahi xalq ədəbiyyatı üçün ən qiymətli nümunə sayıldığı kimi,
ana dilində yazıya köçürülmüş
ilk Azərbaycan kitabı
kimi də xüsusi əhəmiyyətə
malikdir. XI əsrdə bizə məlum olmayan bir şəxs tərəfindən yazıya
alınmış dastan
“Kitabi-Dədə Qorqud”
adı ilə tanınıb. XV-XVI əsrlərdə yenidən
köçürülmüş iki nüsxəsi elm aləminə məlumdur.
Bunlardan biri Drezdendə, digəri isə Romada - Vatikan kitabxanasında saxlanılır.
Zəmanəmizə gəlib çatan
əlyazma kitabları
AMEA-nın Əlyazmalar
İnstitutunda diqqət
və qayğı ilə mühafizə olunur, tədqiq edilir. Azərbaycanda kitab çapı
XIX əsrin əvvəllərindən
həyata keçirilməyə
başlamışdır.
Bu gün
ölkəmiz müasir
texniki yeniliklərin tətbiq olunduğu kitab istehsalına və zəngin kitabxanalara malikdir. Bu
yazıda isə kitabxanalarda və şəxsi kitab kolleksiyalarında yer alan nadir nəşrlərdən
bəhs etmək istərdik.
Nadir kitablar
nədir və onlar hansı meyarlar əsasında müəyyən edilir?
Nadir kitablar çap
tarixinə (XVIII əsrə
qədər olan kitablar), poliqrafik dəyərinə (səhifələrinin
kənarı qızıl
suyu ilə işlənmiş, dəri
materialı ilə cildlənmiş), formasına
(ölçüsü 10 sm
qədər olan miniatür nəşrlər
və çox böyük ölçülü
kitablar), elmi əhəmiyyətinə və
digər məziyyətlərinə
görə təsnifatlandırılır.
Azərbaycanın ən böyük
kitabxanalarında nadir kitab
fondları fəaliyyət
göstərir. Ən zəngin
fondlardan biri Milli Elmlər Akademiyası kitabxanası
tərkibində təşkil
edilən nadir nəşrlər
fondudur. 1998-ci ilə qədər AMEA-nın kitabxanasında müasir kitablarla nadir nəşrlər eyni fondda yerləşdirilirdi.
Həmin il
kitabxanada nadir nəşrlər
fondu yaradıldı. Ölkəmizə səfər edən
xarici nümayəndələrin
böyük maraq göstərdiyi kitablar sırasında Azərbaycanın
mədəniyyətinə dair
nəşrlər mühüm
yer tutur. Bu baxımdan Azərbaycanın
milli-mənəvi dəyərlərinin
ölkə hüdudlarından
kənarda təbliğində
də nadir nəşrlərin
rolu danılmazdır.
Bu günlərdə
90 yaşını qeyd
edən M.F.Axundzadə
adına Milli Kitabxanada da nadir nəşrlər fondu var. Fondda 16 dildə ədəbiyyat mövcuddur. Onların arasında ən qədim nəşrləri
XVI-XVII əsrlərdə çap
olunmuş alman, latın və
yunan dillərində kitablardır.
Ölkəmizdə elmə maraq
göstərən insanların
şəxsi kitab kolleksiyalarında topladıqları
qədim və nadir əlyazmalardan da ayrıca söz açmaq lazımdır.
Gədəbəy
rayonu Slavyanka kənd sakini İsfəndiyar İsgəndərovun
şəxsi kitabxanasında
2100-dən çox kitab
var. O, Səmərqənd Dövlət
Universitetinin filologiya fakültəsini bitirmiş,
Slavyanka kənd 1 saylı məktəbdə
rus dili müəllimi işləmiş,
hazırda isə Azərbaycan dili müəllimi və təşkilatçı müavin
vəzifəsində çalışır.
Kolleksiyasında olan kitabların
əksər hissəsi
rus dilindədir.
Onların arasında 1948-ci ildə Səməd Vurğunun Moskvada işıq üzü görən kitabı və Mirzə Ələkbər Sabirin
1950-ci ildə nəşr
edilmiş "Hophopnamə"si
var. Sovet ensiklopediyasının
III nəşri də
bu kolleksiyanın dəyərli kitablarındandır.
Göyçay rayon sakini Ruslan
Məmmədovun topladığı
şəxsi kitab kolleksiyası xüsusilə
zəngindir. Şəxsi kitabxanada
çox dəyərli
əlyazma nümunələri
var. Ruslan Məmmədov
elmi əhəmiyyətinə,
çap tarixinə görə qədim və nadir əlyazmaları
20 ildən artıq dövrdə toplayıb.
Bu sıraya elmin
müxtəlif sahələrinə
- riyaziyyata, astronomiyaya,
tarixə, ədəbiyyata,
fəlsəfəyə və
dinə dair nəşrlər daxildir.
Kitabların ən qədiminin 725 il
yaşı var. Ərəbcə
olan bu əlyazma
"Qurani Kərim"in
təfsiridir. Əssar
Təbrizinin "Mehr və Müştəri"
əlyazmasının 420, “İmam
Birquvi risaləsinin şərhi" əlyazmasının
290, Seyid Əzim Şirvaninin "İbtidai
qəzəliyyat" kitabının
100 yaşı var. "Mehr
və Müştəri"
əsərinin qədim
nəfis əlyazmaları
hazırda İngiltərə,
Rusiya, Türkiyə, İran və Hindistan kitabxanalarında mühafizə edilir. Ölkəmizdə bu kitabın
cəmi 4 nüsxəsi
vardır ki, onların üçü
Əlyazmalar İnstitutunda,
biri isə Ruslan Məmmədovun şəxsi kitabxanasındadır.
Ruslan Məmmədovun
şəxsi kitab kolleksiyasının ən
kiçik ölçülü
kitabının uzunluğu
4, qalınlığı isə
12 sm-dir. 310 yaşlı
bu kitabın forması 8 guşəli ulduzu xatırladır. Kitabxanada ümumilikdə 300-dən artıq
əlyazma saxlanılır.
Azərbaycanda belə zəngin
kitab kolleksiya sahibləri də çoxdur. Təəssüf ki, zəngin
kitabxana və şəxsi kitab kolleksiyalarının bir qismi erməni işğalı altındakı
ərazilərimizdə qalaraq
talan edilib. Əgər
1989-1991-ci illərin statistik
məlumatlarını nəzərdən
keçirsək, həmin
dövrdə Qarabağ
bölgəsində fəaliyyət
göstərən kitabxanaların
ümumi sayının
900-dən çox olduğunu
görərik. Bu kitabxanaların ümumi kitab fondu isə
5 milyon nüsxədən
artıq idi. Bu fondlarda nə
qədər nadir və
qiymətli əlyazmaların
olduğunu isə dəqiq demək çətindir.
Ölkəmizdə elmin bir çox sahələrinə
aid qədim və
nadir əlyazmalara rast
gəlinir. Bu kitabların bir qismi ölkə hüdudlarından çox
uzaqda dünya kitabxana və muzeylərində, bir qismi isə Azərbaycan Əlyazmalar İnstitutunda və Milli Elmlər Akademiyasında mühafizə
edilir. Bu nümunələr
hələ qədim zamanlardan elm, mədəniyyət
beşiyi olan məmləkətimizdə zəngin
kitab xəzinəsi və mədəni irs olduğunu
təsdiq edir. Bu yazını hazırlayarkən
kitab xəzinəmizin
qədim qiymətli nəşrlərinin araşdırılıb
tədqiq edilməsinin
şahidi oldum. Amma insanı məyus edən məqamlardan biri isə başqa
dövlətlərin bizim
yetərincə dəyər
vermədiyimiz mənəvi
sərvətlərimizi mənimsəməsidir.
XVIII-XIX əsrlərdə Azərbaycan hüdudlarından
kənarda və ölkə daxilində fəaliyyət göstərən
mətbəələrdə işıq üzü görən azərbaycanlı
müəlliflərin əsərləri
bu və digər vasitələrlə
başqa dövlətlər
tərəfindən mənimsənilmişdir.
Mədəni sərvətlərimizə qarşı törədilən
belə qarətlərin
qarşısı ölkəmiz
müstəqillik qazanandan
sonra alınmışdır.
Rafiqə
Nəsirova,
Respublika Mədəniyyət
Müəssisələri İşçilərinin
Hazırlıq və İxtisasartırma Mərkəzinin elmi işçisi
Mədəniyyət.- 2013.- 27
sentyabr.- S. 15.