“Nizamini tanıdığıma görə Çingiz Aytmatova minnətdaram”

“Təəssüf ki, dünya bu dahi şairi hələ də yaxşı tanımır. Ona görə də Nizaminin əsərləri daha çox dillərə tərcümə olunmalıdır. Bu həm də Azərbaycanın dünyada tanıtımı üçün gözəl imkandır”

Müasir dünyada Azərbaycanın dahi şairi Nizami irsinə maraq günü-gündən artmaqdadır. Böyük mütəfəkkirin səkkiz əsr öncə səsləndirdiyi fəlsəfi fikirlər, humanizm ideyaları mədəniyyət və sivilizasiyalar arasında dialoqun, cəmiyyətlərarası anlaşmanın gündəmə gəldiyi çağdaş zamanda xüsusilə aktuallıq kəsb edir. Bu günün kontekstində Nizami dühası yeni dəyər və qlobal mahiyyət qazanır. Sentyabrın 5-6-da Bakıda Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsinin dəstəyi, Nizami Gəncəvi Beynəlxalq Mərkəzi və Madrid Klubunun təşəbbüsü ilə gerçəkləşən “Ali Səviyyədə Görüş”də də bu barədə söhbət açıldı.

Qeyd edək ki, tədbir dünyanın tanınmış ictimai qurumları, elm və mədəniyyət mərkəzləri təmsilçilərinin iştirakı ilə gələn il paytaxtımızda keçiriləcək “Birgə Cəmiyyətlər” Forumuna hazırlıq məqsədi daşıyırdı. Bakı görüşündə iştirak edən qonaqların sırasında Nizami Gəncəvi Beynəlxalq Mərkəzi idarə heyətinin üzvü, Cenevrə Qlobal Humanitar Forumunun direktoru, UNESCO-nun Hökumətlərarası Media Komissiyasının keçmiş rəhbəri Ualter Föst (Walter Fust) də var idi. Onunla söhbət zamanı Nizami Gəncəvi irsindən söz açmaqla yanaşı, müasir dövrdə baş verən lokal münaqişələr və onların beynəlxalq mediada əksi məsələlərinə də toxunduq.

- Cənab Föst, bildiyim qədəri ilə Bakıya ilk səfəriniz deyil. Ölkəmiz barədə təəssüratınız necədir?

- Bakıya ilk dəfə hələ Azərbaycan SSRİ-nin tərkibində olarkən səfər etmişdim. Ölkəniz müstəqillik əldə etdikdən sonra isə buraya 15 dəfə gəlmişəm. Bu, ölkənizdəki dəyişiklikləri görməyə də imkan verir. Mədəniyyətlərin kəsişməsində yerləşən Azərbaycanda müxtəlif sivilizasiyalar bir-birinə qaynayıb-qarışıb. Ümumiyyətlə, bu ölkə fərqli sivilizasiyaları, mədəniyyətləri öyrənmək üçün heyrətamiz məkandır. Burada digər millətlərdən olan insanların sülh şəraitində yaşadıqlarını görmək gözəldir. Amma bununla yanaşı, Azərbaycanın üzləşdiyi ağır Dağlıq Qarabağ problemi var. Təəssüf ki, bəzi beynəlxalq təşkilatlar bu konflikti unudublar.

- Yeri gəlmişkən, Bakı görüşündə müzakirə olunan mövzulardan biri də “Cənubi Qafqaz regionunda münaqişələr” idi. Bu konfliktlərin sülh yolu ilə həlli üçün nə etmək lazımdır? Ümumiyyətlə, bu problemlərin media vasitəsilə beynəlxalq aləmə çatdırılma mexanizmləri nədən ibarətdir?

- Bu, kompleks bir məsələdir. Burada bir sıra vacib məsələlər var. Beynəlxalq hüquqa görə ərazi bütövlüyü ilə bağlı BMT-nin qəbul etdiyi qətnamələr yerinə yetirilmirsə, bu artıq hökumətlərin problemidir. Beynəlxalq ictimaiyyətin isə qavrayış problemi var. Məsələn, dünyada bu konflikt haqqında nə qədər insan məlumatlıdır? Əgər siz Qərbi Avropada 100 nəfərdən soruşsanız, onlardan 90-nı bu haqda heç nə bilməyəcək. Əsas məsələ də elə bundan ibarətdir: siz bu konflikti beynəlxalq təşkilatların gündəliyinə necə gətirə bilərsiniz? Burada medianın da rolu danılmazdır. İndi hər kəsin yeni media texnologiyaları, müşahidə platformaları, konkret olaraq bilgilər əldə etmə imkanları var. İnformasiya ilə də insanlar bilgi əldə edə bilirlər. Baxın, dünyada nə qədər ölkə konfliktə cəlb olunub. Əvvəllər Yuqoslaviya, Əfqanıstan, Koreyada da belə münaqişələr var idi. Burada həmişə bir prinsip mövcuddur - müharibə iqtisadiyyatını sülh iqtisadiyyatına dəyişmək. Məsələn, Dağlıq Qarabağ münaqişəsini götürək: indi oralarda əksər ərazilər, demək olar ki, boşdur, adam yaşamır. Lakin bu konfliktdən daha çox kimlərsə faydalanır. Ona görə də dünyaya müxtəlif dillərdə düzgün informasiya vermək lazımdır. Əgər sən təbliğat aparmasan, beynəlxalq ictimaiyyətin diqqəti buna cəlb olunmayacaq. Bir çox tarixçilər, hüquqşünaslar, jurnalistlər var ki, onlar Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı platforma yarada bilərlər.

- Dünyada “informasiya müharibəsi” deyilən bir anlayış mövcuddur. Məsələn, götürək Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsini. Düşmən tərəf nəinki işğal etdiyi ərazilərdəki abidələrimizi dağıdır, milli-mənəvi dəyərlərimizi, mədəniyyət nümunələrimizi belə özününküləşdirməkdən çəkinmir. Dünyaya onları öz mirası kimi təqdim edir. Buna münasibətiniz...

- Bunu informasiya müharibəsindən daha çox təbliğat xarakterli, birtərəfli mövqe ifadə edən informasiya kampaniyası kimi qiymətləndirsək daha doğru olar. Bu, hökumətlər və onlara aid qurumlar tərəfindən xüsusi təşkil olunur. Onu da deyim ki, bəzi ölkələr bu cür səhv informasiya kampaniyası üzündən ayrı-seçkiliyə məruz qalır. Çünki belə informasiyalar üçüncü dövlətlərin bu və ya digər hadisəyə marağını azaldır. İnsanlar məzmunlu informasiyaya inanmalıdırlar.

Azərbaycan-Ermənistan arasında münasibətlərə gəlincə, burada informasiyanın düzgünlüyünü nəzərdən keçirmək lazımdır. Əgər söhbət mədəni identiklikdən gedirsə, burada da xalqların prosesləri düzgün qavraması lazımdır. Çünki bütün tarix heç də bugünkü kimi olmayıb. O zaman düşünmək lazımdır - bu informasiyanı necə dərk etmək mümkündür. Məsələn, dövrün şərtlərinə görə Nizami fars dilində yazib. Lakin o, azərbaycanlıdır, Gəncədə doğulub, orada yaşayıb-yaradıb və buna heç bir şübhə yoxdur. Sadəcə, bu, gündəlik həyata bənzəyir və insanlar bir-biriləri ilə yarışmağı, rəqabət aparmağı sevirlər, mədəni dəyərlər də bəzən bu rəqabətin predmetinə çevrilir. Mədəniyyətlə bağlı toqquşmalar da lokal xarakter daşıyır. Biz məşhur alimlər tanıyırıq ki, çoxlu kitablar yazıblar. Amma onlara həmişə belə sual verilir - sən hadisələri əhalinin nöqteyi-nəzərindən görə bilirsənmi? Onların maraqları nədir? Əlbəttə, bunun özü də siyasətdir və onu səhv deyil, doğru istiqamətə yönəltmək lazımdır. Bu, gündəlik yemək hazırlamağa bənzəyir. Yeməyin dadlı və ya dadsız hazırlanması artıq cəmiyyətin, insanların, hökumətlərin məsuliyyətidir.

- Belə olan halda yerli media necə hərəkət etməlidir?

- Düşünürəm ki, bu yenə də qavrayış məsələsidir. Ona görə ki, istər hökumət, istərsə də müstəqil media obyektiv şəkildə öz baxışlarını ifadə edə bilər. Lakin problem ondan ibarətdir ki, beynəlxalq media bir mövzudan digərinə qaçır. Məsələn, hazırda Dağlıq Qarabağla bağlı yeni informasiya verilmir. Bu mövzu beynəlxalq medianın diqqətindən kənarda qalıb. Ümumiyyətlə, dünyada o qədər unudulmuş konfliktlər var ki... Götürək Somalidə, Yuqoslaviyada baş verənləri. Məsələn, ötən əsrin 90-cı illərində Bosniya-Herseqovinada, Sarayevoda baş verənlər az sonra beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən unuduldu. Mən o zaman beynəlxalq media qurumlarına müraciət edərək “Bu hadisəni medianın diqqətinə necə gətirmək olar”, - deyə soruşdum. Mənə belə bir təklif etdilər: Sarayevoda bir neçə hoteli bərpa et və beynəlxalq medianı ora dəvət et. Onlar öz gözləri ilə hadisələri görsün, sonra da CNN, BBC kimi beynəlxalq televiziya kanallarında işıqlandırsınlar. Bundan sonra təbliğat maşını işə düşəcək və beynəlxalq ictimaiyyət yenidən bu hadisələrdən danışacaq. Təəssüf ki, siyasətçilərin yaddaşı çox zəifdir, öz növbəsində medianın yaddaşı ondan da zəif olur. Onlar yalnız özlərinə sərf edən məqamları yadda saxlayırlar. Yerli media sadəcə düşünməlidir ki, bu konflikti beynəlxalq aləmin diqqətində saxlamaq üçün nə edə bilər. Çünki ərazi bütövlüyünün pozulması prinsipləri çox böyük zorakılıqdır. Lakin bunu necə həll etmək olar? Bu artıq böyük problemdir.

- Bu gün əsərləri, ideyaları ilə dünyada mədəni barışığın simvolu kimi tanınan Nizami Gəncəvi və onun yaradıcılığı ilə ilk tanışlığınız necə oldu? Ümumiyyətlə, sizi onun yaradıcılığında cəlb edən məqamlar hansıdır?

- Mən Nizamini tanıdığıma görə dünya şöhrətli qırğız yazıçısı Çingiz Aytmatova minnətdaram. Biz yaxın dost olmuşuq. Çingiz Aytmatovun məşhur sevgi hekayəti olan “Cəmilə” əsərini oxuyan zaman mənə bəlli oldu ki, müəllif onu yazarkən Nizaminin “Leyli və Məcnun” poemasına istinad edib. Beləliklə, Nizami Gəncəvi ilə son dərəcə yaxından maraqlanmağa başladım. Məni ən çox cəlb edən isə bir məqam idi - axı o, XII əsrdə insan fikirlərini, düşüncələrini bu cür inanılmaz dərəcədə gözəl ifadə edib heyrətamiz əsərləri necə yarada bilərdi? Nizami ilə bağlı daha çox maraqlı məqamları aşkar etməyə çalışıram. O, öz düşüncələri ilə o zamankı Qərbi Avropa düşüncələrindən də irəli gedib. Nizaminin yaradıcılığı Qərbi Avropada Renessans dövründən üç əsr əvvələ təsadüf edir. Dünya mədəniyyətinin əfsanəsi, ən dəyərli əsərlərin yaradıcısı olan Nizami Gəncəvi təkcə Azərbaycan ədəbiyyatının deyil, eyni zamanda, dünya ədəbiyyatının inkişafında böyük rol oynayıb. Şairin yaradıcılığı bütün parametrlərinə görə - istər ideya-tematik, istər bədii-estetik, istərsə də bir çox Şərq xalqları, o cümlədən fars, türk, urdu, hind, tacik xalqlarının ədəbiyyatlarına təsiri baxımından bəşər tarixində qlobal hadisədir. Təsadüfi deyil ki, Nizaminin əsərlərinə 500-dək nəzirə yazılıb. Humanist ideyalar carçısı Nizami Gəncəvinin yaradıcılığında Şərq və antik ədəbi, fəlsəfi və mədəni dəyərlər üzvi şəkildə sintez olunub. Mənim bu barədə növbəti məqaləm “Nizami dünyaya necə təsir edib?” adlanır.

- Nizaminin əsərlərini dünyaya yaymaqdan, beynəlxalq ədəbi aləmə daha geniş tanıtmaqdan ötrü nə etmək lazımdır?

- Öz dövrünün tanınmış şairi olan Nizaminin özəlliyi həm də ondan ibarət idi ki, o, saray şairi olmayıb. Təəssüf ki, dünya bu dahi şairi hələ də yaxşı tanımır. Ona görə də Nizaminin əsərləri daha çox dillərə tərcümə olunmalıdır. Bu həm də Azərbaycanın dünyada tanıtımı üçün gözəl imkandır. Öz əsərlərində bütün mədəniyyətlərə hörmət edən Nizaminin gözəl təhsilə malik insan olması ortaya çıxır. Əgər onun əsərlərinə yazılan 500-dək nəzirə də bir yerə toplanıb müxtəlif dillərə tərcümə olunarsa, Şərq-Qərb dialoqu daha yaxşı qurulmuş olar.

- Sizcə, bu gün qloballaşma və mədəniyyətlərin dialoqu özündə nəyi ehtiva edir?

- Qloballaşmanın müxtəlif növləri var. İnformasiya-kommunikasiya texnologiyaları sayəsində qloballaşma fərdi olaraq da çox şeylər gətirdi. İndi insanların qlobal düşünmə, qavrama imkanları olsa da, lokal hərəkət edirlər. Əlbəttə, bu həm də lokal konfliktlərin həllinə kömək edər. Nizami də öz əsərlərində insanların bir araya gəlməsinin mümkünlüyünü göstərirdi. Yəni insanlar arasında mədəni dialoq vacibdir. Mədəni dialoq qarşılıqlı təcrübə mübadiləsi deməkdir. Əlbəttə, hər şey qarşılıqlı tanımadan, hörmətdən başlayır.

Mehparə

Mədəniyyət.- 2013.- 18 sentyabr.- S. 10.