Millətimizin və milli Mirzəmizin ali xanımı

Öz ailəvi və ictimai məhəbbətilə hər məşəqqətə dözmüş Həmidə xanım Cavanşir...

Bu (sıradanbir) yazının “bismillah”ına nədən-necə başlamaq haqda düşünürkən eynimə gələn “təkrarsız cütlük” ifadəsi qələmimə belə bir məlum “süftə” diktə etdi ki, hər kəsin şəxsi taleyi, bəxti var və ümumbəşəri qənaətə görə, bu, Tanrı tərəfindən hər adamın alnına yazılır və indiyədək mütaliə etdiyiniz, hazırda, habelə gələcəkdə oxuyacağınız bütün yazılardan fərqli olaraq, o “yazıya pozu yoxdur”.

Və bu “cütlük”dən birinin leytmotiv təhkiyə-təbirilə desəm, “elə bu heynidə” qəlbimə belənçik bir gəlmə də gəldi ki, bütövlükdə millətlərin də bəxt-taleyi olur, lakin onların bioloji “lövhə”si olmadığı üçün, o ilahi “mətn” həmin “cəm”iyyət-orqanizmlərin qafa rəmzləri hesab edilən “dahi-alın”lara yazılır və... bu orqanizmstanların digər əzalarının normal işləyəcəyi təqdirdə, belə yazılara da pozu olmur...

Bəli; böyük milli Mirzəmizin vəfalı, haqq-halallığından yana tarixən başıbəlalı millətimizin o dövr hakimiyyəti üçün xatalı, vətəndaşından çox daş-qaşı qiymətləndirilmiş Vətənimizin cəfalı xanımı - Həmidə xanım Cavanşir...

Bu məqam yuxarıda işlətdiyim “təkrarsız cütlük” tərkibinə bir əlavə: “ecazkar”. Yəni, yalnız təkrarsız yox, həm də ecazkar cütlük!

Tale eyni yüzilliyin eyni onilliyində doğulmuş bu iki nəhəngi - Cəlil Məmmədquluzadə ilə Həmidə xanım Cavanşiri birləşdirməliydi. Yoxsa, nə sabiq-sıravi müəllim olmuş Cəlil bu cəlallı dahi, bu şövkətli milli Mirzə olardı, nə - mülk sahibi, silk davamçısı “titul”larına baxmayaraq, “ev işi, paltar tikişi” görəvli Həmidə bu mərtəbəli irfan sahibi, böyük ziyalı xanım...

Beləcə, onların birincisi Naxçıvanın Nehrəmindən, ikincisi Şuşanın Kəhrizlisindən tale “göndəriş”lərilə (öz şəxsi işləri də öz yerində) mütləq eyni əcnəbi şəhərə - Tiflisə getməli, orada birləşməli və millətin maarif-mədəniyyəti naminə əlləşməliydilər. Əgər birləşməsəydilər, birincinin yenicə ixtira (!) edib, təzəcə hərəkətə gətirdiyi milli-mənəvi “lokomotiv”imizin (“Molla Nəsrəddin”in) yanacağı qurtarıb, qəriblikdə başladığı böyük Yolun ortasında qalmazdımı, ikincinin mal-mülkü gündə bir “çiçi”yə, qol-boyunbağılara xərclənə-xərclənə heçə-puça çıxmazdımı, - mənfi-müqəyyəd cavablarından küsənəcəyim cənablar?!.

Yox, bu maddi-mənəvi “iki”lik qovuşub-qoşalaşıb, “Molla Nəsrəddin” dərgi-nəşriyyatını yaratmasaydı, millətin böyük aydın iyirmilikləri, fəal yüzlükləri, ayıq minlikləri birləşməyəcək, onun ilk səhifəsindəki karikaturada “gərnəşib”-oyanmağa (və ilk “oyanan”ın öz dizini digər “hələ yatmış”ın belinə qoyub əsnəməyə) başlayan statistik milyonları da istənilən kondisiyaya çatmayacaqdı...

Cinslik istisna olunmaqla, heç bir ayrı-seçkiliyə yer qoymayan bu “tərəflər” bu izdivacla əzəli-əbədi gen və müasir-gündəmi gender probleminin həlli bünövrəsini də qoymuş oldular.

Öz intellekti, dünya dərki, milli dərdlər təbibliyilə “ictimai şüur” abidəsini xatırladan Bəy və görkəmli maarifçi-ziyalı, tarixçi Əhməd bəy Cavanşir ocağında böyümüş Xanım!

Onlar mənşə-tayfa, əsilzadə nəsil-şəcərə genindən də yüksəkdə duran milli-mədəni gen dönəminə önəm verdilər.

“Xəlqi xeyriyyəçi”

Öncə - yəni mətləbə keçincə - belə də bir əlavə: dahi Mirzə Cəlilin böyük Həmidəsi...

Bəlli ki, qadınlar ən çox bənzədilən, oxşadılan və oxşanılan məxluqdur; klassik ədib və aşıqlarımızın yaradıcılığını, real aşiqlərin “dilə-dişə” düşmə macəralarını, “pünhanə düşüb, eşqə dair söhbət”lərimiz zamanı işlətdiyimiz yalan-filan kompliment və gerçək epitetlərimizi xatırlasaq yetər.

Fikir-xəyalın bədii məqamlarında “Füzun gözəl, canlı qəzəl Leyli”ni, “Boyu uzun Burlaxatun”u, “Ala gözlü Nigar”ı xatırladan Həmidə xanım - bir az ciddi, qeyri-surətpərvər kiprik çalıb baxanda - real xanımdan çox, xəyal-xatirə yaradışlı xanım-xatuna bənzəyir. Rənglərinin əksər çəkisi əzab çalarlı qaralardan, dərd-sər nüvəli bozluqlardan ibarət canlı bir portret-xatirəyə. Bu rənglərdə ilk həyat yoldaşı - zadəgan nəslindən olan polkovnik İbrahim bəy Davatdarovun müharibədə həlakı, atasının vaxtsız vəfatı ilə ilgili (əslində, kim vaxtında ölür ki?) sarsıntıları canlanır, zəngin mülkü təkbaşına idarəçilik çətinliyi ifadə olunur, Mirzə Cəlilin “anlamaq dərdi”ni (R.Rza) necə yüngülləşdirmək, “millətçi balası” damğası ilə yaşayası övladlarına yönəlik çabaları, bolşevik-sovet rejiminin gözünə çox görünməmək xofları dalğalanır.

Xalqa (külli-Qarabağ timsalında) kifayət qədər maddi kömək əli uzatmış bir şəxs kimi “xəlqi xeyriyyəçi” adı almış Həmidə xanım sonralar böyük ictimai Mirzəmizin əl-qolundan yapışıb, ona maddi və mənəvi dəstək olmaqla, milli şəxsiyyətə çevrildi. O, bu intellektual universallığın bir çox elementini ata evindən mənəvi “cehiz” olaraq gətirmişdi; hələ yeniyetmə ikən rus dilini səlis şəkildə qavrayıb-öyrənmiş, əyalət qızları üçün o qədər də səciyyəvi olmayan milli və dünyəvi mədəni-maarif təmrinlərinə yiyələnmişdi. Bir sözlə, tale bu ucqar, ibtidai həyat “məktəb”lisini ali Mirzə Cəlil akademiyasına çox mükəmməl hazırlamışdı.

Neçə-neçə məruzə və çıxışlar edib, bir neçə məqalə, “doklad” (dırnaq işarəsi təsadüfi deyil) və Mirzə Cəlil haqqında “Xatirələrim” kimi unikal bir kitab yazmış olsa da, onu yaradıcı, yazıçı silk-sinfinə aid etmək fikrində deyiləm. Lakin o, böyük yazıçı Cəlil Məmmədquluzadənin dahi universal-yaradıcı Mirzə Cəlilə çevrilməsində bilavasitə iştirak etmiş yeganə canlı tərəfdaş, şərik-yaradıcı idi.

Yeri gəlmişkən, evliliklərinin ilk illərində Həmidə xanıma çatdırırlar ki, epidemiya Qarabağ uşaqlarının axırına çıxmaqdadır və o, peyvəndlə bağlı bir çox tibbi-maddi ehtiyat tədarükünə başlamaqla bərabər, xəstəliklərə qarşı “türkəçarə”likdən savay heç bir çarə bilməyən anaları maarifləndirmək üçün bir məruzə də hazırlamağa başlayır. Məruzənin daha təsirli çıxması üçün “bir az çəkingən əda ilə” ərinə müraciət edir və “elə bu heynidə”, ömrü uzunu qadın azadlığına, “zənən inkişafı”na qarşı çıxanları olmazın kəlamlarla sancmış ictimai Mirzənin “ev üzü” “açılır”. Belə ki, işləri başından aşan Mirzə Cəlil Həmidə xanımın bu xahişini can-başla yerinə yetirsə də, “həddini çox aşan övrət”inin: “Mirzə, hazırdırmı?” sualına: “Hazırdır... amma, arvad nədir, “doklad” nədir?..” - deyə cavab verir.

“Xəyal-xatirə”yəbənzər bu Xanım xatirələrdə

Amma yenə qısaca bir “mətləböncə”lik: onun o vaxtlar “Şuşa qəzası” adında olan yurdu indilər kriminal-qəza ladında. Oraların təbiəti, bu tolerant xanımın oralarla bağlı xatirələri - hər şey - onun özünün də yardım əli uzatdığı, mərhəmət göstərdiyi, humanizm dili yetirdiyi kələk erməni fələyinin badında...

Birisigün “20 Yanvar”, o birisi ay “26 Fevral”, ta birisi ay “8 May”...

Bunlar Mirzə Cəlil atamızın bütün ömrü uzunu axıtdığı milli-irfani göz yaşlarını silib-qurulamış Həmidə anamız haqda xatirələrin neytral “epiloq”u. Məsələnin “proloq”una qədər yol isə uzun və “erməni məsələsi” qədər qəliz! O qədər uzun ki, yığcamlamaq üçün, bu yola daha dahimizin məlum misralarının interpetasiyasıyla “körpü” salmaq gərək: “Bizdə uşaqdan füzun inanmaq istedadı var, Aşiqi-sadəlövh bizik - Məmmədhəsən əminin ancaq adı var...”

Deyirəm, bu imitativ-“şairlik” misralarımın bu məsələyə dəxli olmamış deyil...

Xoş o xanımın halına ki, haqqında bəhs açdıqda, onların əbədi arzu-atributu olan gözəllik və ev-eşikçilikdən başqa, el-elatlıq özəlliyi barədə, incə-mincəliklərilə bərabər, məhəlli-ictimai düşüncəlikləri, naz-qəmzə, kəsmə-şikəstə saçları ilə bahəm, ətrafa nur saçmaları haqda da vurğulanıb-vurğunlaya biləsən...

Öz böyük “Cavanşir”lik şəcərəsindən sonra “kəndçifason” “Məmmədquluzadə” kimi “nimdaş” nam-nişanı da soyad kimi qəbul edən bir xanım barədə, “Xatirələrim”ində böyüklük, şərəf-şöhrət közünü büsbütün həyat yoldaşının qabağına çəkən bir xatun haqda daha nə xatirə söyləyib, nə xatircəmlik yaratmağa çalışasan?! Onun xeyriyyəçilik etdiyi cümlə Qarabağın yüz ildi ərşə bülənd olmuş “ağız ədəbiyyatı” dualarını, sonralar - yardıma ehtiyacı olan ziyalılarımızın memuar-“cüng”lərindəki minnətdarlıq mətnlərini, “El anası”, “Xalq xanımı” başlıqlarını da qələm ayağına çəkməyə ehtiyac varmı?..

Amma elə şifahi və yazılı ədəbiyyat nümunələri də var ki, onları bütün əski ləhcə-üslublarına, nöqtə-vergülünədək köçürüb-xatırlatmamaq mümkünsüz. Bir vaxt Abbas Səhhətin “Bu Mirzənin övrəti kürreyi-ərz kadınlarına bir xalisi-nümunədir” sözlərini özünəməxsus təsdiqi-sükutla qarşılamış M.Ə.Sabir sonralar o sözlərin müəllifinə ünvanladığı məktubda yazırdı: “Mirzə Cəlil və Həmidə cənablarından çox razıyam. Bilmirsən mənə nə qədər ehtiram edirlər! Bu qərib şəhərdə mehmanxana, ya xəstəxanada yatmağıma da razı olmayıb, öz evlərində mənə mənzil ayırdılar. Xülasə, bilmirəm onlara nə dil ilə təşəkkür edim...”

Üzeyir bəy Hacıbəyli onun böyük vətəndaşlığı, insanpərvərliyi haqda yazdığı ayrıca məqaləsini belə bitirirdi: “Qoy ədəbiyyat tarixinə yazılsın ki, Sabir kimi şairi diriliyində təqdir edən bir kişi olmasa da, bir nəfər arvad oldu ki, o ölməz şairin iadeyi-səhhəti üçün, milyonçu kişilərə rəğmən, öz varından keçəcək qədər böyük bir hamiyyət göstərdi”.

Allah sizə qəni-qəni rəhmət eləsin, ey təkrarsız cütlük abidəsi!..

Tahir Abbaslı

Mədəniyyət.- 2013.- 18 yanvar.- S. 13.