Universitet-Müəllim
-
təkrarsız pedaqoqluğu, yazıları, tədqiqatları ilə bahəm, səsi, nəfəsi, jestlərilə də bir universitet - Şirməmməd Hüseynov...
Onu “özəlləşdirən”
bütün tələbələri kimi, mən də “öz
Şirməmməd müəllimim”lə bu müsahibəyə
gedərkən, həmkarlarımdan ikisinin fikirləri üstdə
köklənmişdim. Biri düz 40 il əvvəl
ADU (BDU) məzunlarının “yuma məclisi”ndə deyilən
“Mən universiteti yox, Şirməmməd Hüseynovu
bitirmişəm!”, digəri - bu günlərdə çapdan
çıxmış “Biblioqrafiya”sının girişindəki
“...Əlbəttə, hər müəllim istədiyini
heç də hamıya təlqin edə bilmir, amma
Şirməmməd müəllimin auditoriyasından
çıxıb vətəndaş olmamaq mümkün
deyil”...
Və... başdan-başa Millət Mirzəliyinə, milli məfkurə mücəssəməsinə bənzəyən bu universal patriarxımızın müsahibə zamanı özündən bəhs etməyəcəyini bildiyimdən ilk sualım belə oldu:
- Şirməmməd müəllim, xahiş edirəm, nəzərə alın ki, bu söhbətimiz “tərcümeyi-hali müsahibə” “janr”ında olmalıdır...
- Hər hansı şəxsi tərcümeyi-hal bu millətin nəyinə lazımdır e, rəhmətliyin oğlu. Bunun nəyi, harası maraqlı ola bilər ki?
- Onda “filial” ilk sual: bu qədər yorulmazlıqlardan yorulmamısız ki?..
- Siznən birlikdə yol gəlmədimmi, pilləkənləri çıxmadımmı? Qocafəndi gəldim, ya cavanfəndi?..
- Yox, mən necə gəlib-getməyi yox, 60 ildən çoxdur hər gün yol, pillələr, məqsəd-məram eyniyyətini vurğulayıram. Hansı ki, hələ 43 yaşınızdaykən auditoriyada bizə dediniz, “hər” gün universitetə eyni yol, eyni küçədən gedib-gəlməyin - zövqünüzün maraqlarını yormayın...”
-
Şairlərdən biri belə misralar yazıb:
Nəsil
gəlir, nəsil gedir,
Hardan gəlir, hara gedir?
Bu məxluqdan
bilən varmı -
Niyə gəlir,
niyə gedir...
-
İnsan bunu da bilsəydi, dünya maraqsızlaşardı
ki...
- Lermontov
yazırdı ki, bir insanın həyatı - anadan olandan
ölənə qələmə alınsa, xalqın, millətin
tarixindən həm uzun olar, həm də maraqlı. Millət fərdlərin, bəşəriyyət
millətlərin məcmusudur. Ailələrdə
atmosfer necədirsə, millətdə də elədir. Əgər ailədə vətənpərvərlik
varsa, övlad da vətənpərvər olur. Zərdabi deyirdi, bu milləti müasirləşməyə
qoymayan birinci növbədə babalar və nənələrdi;
onlar insanlara uşaqlıqdan nağıl danışırlar,
həyat yox. Uşaq da elə bilir ki, həyat
bir nağıldır. Yəni uşağa həyatı
öyrətmək, mühiti, düzlüyü, nəfsinə
hakim olmağı, ləyaqətli ömür
yaşamağı aşılamaq lazımdır... Yaponlar uşaqla “siz” deyə danışırlar, “sən”
yox. Uşağa müstəqillik verirlər.
Türklər də deyir, diriləri ölülər
yaşadır. Bu vətəni bizə qoyub
gedənlər, bu millətin mövcudiyyətini qoruyanlar
ölüb gedib, ya yox? Yox. Hər gələn nəsil də görür ki,
millət var, dövlət var, mədəniyyət var -
başlayır onu qorumağa, nələrsə əlavə
etməyə.
Bilirsiz, çox şeylər var, ey. Fərqindəyikmi
ki, bizdə jurnalistika humanitar jurnalistikadır. Bizdə elmi, texniki jurnalist yoxdur. Bu günlərdə universitetimizin yaranmasının
95 illiyini qeyd edəcəyik. Amma
“universitet” deyilən təsisat özü nə vaxt
yaranıb? İtaliyada 1158-ci ildə,
İngiltərədə 1209-cu ildə, Rusiyada 1755-ci ildə.
Ona görə də Zərdabi yazırdı ki,
biz bəşəri inkişafdan kənarda qalmışıq,
körpü çaydan kənar düşüb. Amma tarixdə 128 türk dövləti yaranıb.
Allah türklərə üç böyük
xüsusiyyət verib - dövlət yaratmaq qabiliyyəti və
istedadı, qəhrəmanlıq və fədakarlıq, insaflılıq
və mərhəmətlilik. Əli bəy
Hüseynzadə yazırdı ki, biz birinci növbədə
insanıq, sonra türkük, sonra müsəlmanıq.
- Şirməmməd
müəllim, bəs bu böyük, vacib fikirləri daha
geniş yayımlayıb, tirajlayıb milləti oyatmaq
işində kimik, nəçiyik, necəyik?..
- “Təbii
sərvətlərə sahib çıxanlar çox, mədəni
sərvətlərə sahib çıxanlar az”
məsələsi bizdə bir az güclüdür. Düzdür, insan təbiətin
övladıdır; ona yemək lazımdır, içmək
lazımdır, yuva lazımdır - özü də hər
gün. Əgər camaatın işi yemək
axtarmaq olubsa, onda onun bu sərvət haqda fikirləşməyə
vaxtı olmayacaq. İnsanlar da
hamısı eyni düşüncədə deyildir, axı.
Marks “bütün ölkələrin
proletarları, birləşin” yazırdı. Rəsulzadə isə deyirdi bununçün bəşəriyyət
elmin, mədəniyyətin çox yüksək səviyyəsində
olmalıdır, hamı bərabər gün-güzəran,
yaşam imkanına malik olmalıdır - daha millətləri
siniflərə ayırıb, qüvvələrini almaq,
parçalamaq yox.
- Bir dəfə
bir məclisdə Bəxtiyar müəllimi çox tərifləyiblər,
o isə “mənim kimi 50 şairdənsə, Şirməmməd
kimi 5 əsl vətəndaş gərəkdir” - deyib.
- (Gülümsünür) M.Ə.Rəsulzadə isə
deyirdi ki, bizim millət tarix boyu uçurum
qarşısında olub, lakin həmişə onun içərisindən
böyük kişilər çıxaraq vətəni xilas
edib. XIX əsrdə
şimali Azərbaycanda təxminən 5 milyon adam
gəlib-gedib. Onlardan neçə nəfər
qalıb? Dördü: A.Bakıxanov, M.F.Axundov,
M.Kazımbəy, H.Zərdabi. Hər dövrdə
talantlar doğulmur. Bir var talantlar, bir də
var talantların qiymətini bilənlər. Rəsulzadə
deyirdi ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bir adamın, beş adamın işi deyil, bunu millət yaradıb.
Mən ovaxtkı “Azərbaycan” qəzetində işləyənlərin
siyahısını götürmüşəm. Onların
arasında 40 yaşdan yuxarı olanı yoxdur. Ən
yaşlısı olan Rəsulzadənin 1918-ci ildə 34,
Ü.Hacıbəylinin 33, C.Hacıbəylinin 27, Şəfi bəy
Rüstəmbəylinin 25, Əhməd Cavadın 22, M.Məmmədzadə
və X.İbrahimin 20, Ə.Yusif və C.Cabbarlının 19!..
Millətin
qarşısında tarixən iki sual dayanır: nə etməli,
nədən başlamalı? Bizə öyrədiblər
ki, bunu Lenin deyib. Amma öyrətməyiblər
ki, bunu Axundov necə deyib, Bakıxanov “Gülüstani-İrəm”ində
necə buyurub. Soljenitsın deyirdi ki, bu
müsəlmanlar maraqlı qövmdür - onlar hardadılarsa,
orda ya neft var, ya da qaz. Amma bu onlara həm
rahatlıq gətirir, həm bədbəxtlik. Professor Fərhad Tağıyevin indi Amerikada
yaşayan, fiziki biologiya ilə məşğul olan oğlu
Aqşin Tağıyev deyir ki, amerikalılar dünya
xalqlarının DNT analizini hazırlayır. Deyir,
Qafqazdan tapılan insan sümüklərinin analizi nəticəsində
məlum olub ki, 30 min il əvvəl burada
yaşayan insanlarla indiki azərbaycanlıların DNT analizi
eynidir. Deyir, bu faktdan sonra, orda-burda yaşaya-yaşaya özlərini
qədim Qafqaz aborigeni hesab edən erməni
ideoloqlarının başına kül olub Amerikada!..
-
Onların bu məsələyə də müdaxilə
ehtimalı gözlənilmir ki?..
- Yox, belə
şeylər başçıların “canlı qanun” - “jivoy
zakon” olduqları ölkələrdə keçər,
Amerikada yox. Məsələn, çar
Rusiyasında 53 quberniya olub ki, 43-nün qubernatoru generallar idi.
Çünki hərbçilər nəyi sevir - “ne rassujdat, a ispolnyat”! Fikirləşmə, icra et.
- Ay
Şirməmməd müəllim, ömrünüz boyu
danışdığınız, yazdığınız
“milli tərcümeyi-hal” epopeyasından bircə “fəsil”, bir
pay da özünüzə çəksənizə...
- Bilirsən
də insanın tərcümeyi-halı nəyə bərabərdir?
Qəbir daşı üstündə anadan
olduğu tarix, tire, öldüyü tarix. “Tire”nin əhəmiyyəti yoxdu. Əgər o tire cəmiyyətin,
millətin həyatında reallaşırsa... Millətimizin
tarixini ilk yazan Bakıxanov qeyd edir ki, tarix bir hökmü-rəbbanidir
- Allah hökmüdür. Onun üzərində heç
kim ağalıq edə bilməz.
Hamımız
sovet dövründə yaşamışıq... Amma bir
şey var idi də ailəmizdə, qonşularımızda,
müəllimlərimizdə: Cümhuriyyət ruhu! Mən onlardan nə fırıldaq görmüşəm,
nə yalan eşitmişəm. Üç
yaşımda atamı itirmişəm. Altı
uşaq idik, anamız da savadsız. Qonşuda
qəssablar var idi, hər cümə günü bizə ət
göndərirdilər. Digər qonşumuz
çörək bişirib göndərirdi. Elə
bunların özü də Cümhuriyyət ab-havasından
idi...
- Və
Siz bu saat da həmin ab-havadasız...
- ...III kursda universitet qəzetinin redaktor müavini idim. Feyzulla
Qasımzadə imtahan aparırdı. Birdən
işığı söndürdülər, 7 uşağa
şparqalka payladılar. Mən bunu F.Qasımzadəyə
dedim, o da şparqalkaları yığışdırdı,
imtahan elədi, hamısına 2 verdi.
Universitetin komsomol komitəsinin katibi Rayifə Həsənova məni
çağırdı, dedi sən də tələbəsən,
adam satqınlıq eləyər? Dedim, bəs
millətin evini yıxmaq olar?! Axı, şparqalka da bu millətin
evini yıxır! Nəysə, “Vrednaya pomoş” adlı bir məqalə
yazdım, apardım bir neçə “özdilli” qəzetlərimizə,
vermədilər, nəhayət, “Molodyoj Azerbaydjana” çap
etdi. Sonra müzakirələr başlandı,
partkomda mənim məsələmi qoydular. Məmməd
Səlimov dedi, bəlkə bunu öyrədiblər -
universiteti ləkələmək üçün. Dedim, hə,
öyrədiblər. Kim öyrədib?
Dedim, Məmməd Səlimov. O mənə partiya tarixi dərsi
deyib. Dedim, sən mənə öyrətməmisən ki aa, adam düz olar, mübariz olar?! Bəli, millətin
evini rüşvət, qohum-tanışbazlıq yıxır,
təhsilin evini “şparqalka”!..
- Şəkiyə
tez-tez gedirsiz və deyirlər, Şirməmməd Hüseynov
Axundovun ev-muzeyinə Şəkiyə getdiyi qədər
gedib...
- Bəxtiyar
yazırdı ki, Şəkini bir çay bölür iki yerə.
Bir tərəfdə Xan sarayıdı, bir tərəfdə
bir koma. Gözünə aldananlar Xan sarayına gedir,
namusuna sığınanlar o komaya...
- Bu məqamda
Sizin “Axundov damcıları” kimi əfsanələşmiş
bir əhvalatınız yada düşür.
- Həə...
getdim Axundovun evinə, baxdım ki, ev
damır. Bəxtiyar da orda idi. Dedim,
gözləyin, gəlirəm. Getdim o vaxtkı mədəniyyət
şöbəsi müdirinin evinə. Qapını
döydüm, arvadı çıxdı. Dedim, eviniz
damır? Dedi yox. Dedim, çox gözəl.
Getdim şəhər soveti və rayon soveti sədrlərinin
evlərinə - eyni sual, eyni cavab. Daha sonra
getdim raykomun birinci katibi Sadıq Murtuzayevin evinə. Yoldaşı çıxdı, yenə həmən-haman.
Nəhayət, getdim Murtuzayevin kabinetinə, dedim, nətəər
olur ki, sizin evlərinizə dammır, Mirzə Fətəlinin
evinə damır?! Həə... Sadıq müəllim
axşam saat 7-yə büro çağırdı, bir həftəyə
o evi təmir etdilər, yanında da bir otaq tikdilər.
- Şirməmməd
müəllim, biz jurnalistlərə məxsus trafaret suallardan
birinə qafiyəvi bir əlavə edirəm: “çox
yaşamağın sirri” və iksiri...
- Söhbəti
başlayanda dedim insan özü gəlmir, özü getmir. Amma bircə şey var ki, gərək həyatda
şövqnən, sevincnən yaşayasan. Bax, mən bu Kişilər haqda hər yeni mənbəyə
rast gəldikcə, hər yeni fakt tapdıqca, sevinmişəm.
Bu kitabları çap etdirdikcə yaşam şövqüm, sabah eşqim artıb...
Hə, balası, gərək nəfsinə hakim olasan. Bunun şərhi
üçün çox da danışmaq olar, az
da. Aza qane olaraq deyim ki, mən 60 ildi 59 kiloyam (gülür və
sən demə bu, söhbətimizin bitməsinə də bir
eyhammış)...
- Söhbətimizin
əvvəlində Siz bəşərin gəlim-gedimi haqda bir
bənd şeir söylədiniz, mənsə, məşhur “Hər
kəs yüz il yaşamasa, günah onun özündədir”
poeziyasını xatırladıb, müsahibəmizi nəsri sətirlə
bitirirəm: 90 ildir sürdüyünüz tər-təmiz
ömrünüzdə bu “günah”a da batmayasız, Şirməmməd
müəllim!..
Söhbətləşdi:
Tahir Abbaslı
Mədəniyyət.- 2014.- 19
dekabr.- S. 7.