Mirzə Şəfi həqiqəti

O, cəmiyyətdə ən vahim mərəz olan cəhaləti aradan qaldırmaq üçün ömrünün sonuna kimi mübarizə aparıb

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə qeyd olunan yubileylər

XIX əsrin əvvəllərindən etibarən Gəncənin ədəbi-mədəni həyatında bir həqiqət Vazeh olmağa başladı. Bu, maarifçi-ədəbi mühitdə şöhrət qazanan Mirzə Şəfi həqiqəti idi. Valideynlərinin verdiyi adı (“Şəfi” Allahın adlarından biridir və “şəfa verən”, “sağaldan” deməkdir) doğrultmaq üçün böyük bir missiya üstlənən Mirzə Şəfi öz həmvətənləri ilə yanaşı, avropalıların da qəlbinin təbibinə çevrildi. O, cəmiyyətdə ən vahim mərəz olan cəhaləti aradan qaldırmaq üçün ömrünün sonuna kimi mücadilə etdi. Və bu mübarizədə qalib oldu - ədəbi-mədəni, fəlsəfi dünyamıza Mirzə Fətəli Axundzadə kimi bir fenomen bəxş etdi...

Ədəbiyyatımızın XIX yüzillik mərhələsini tədqiq edən alimlər Azərbaycan maarifçi fikrinin təməlini qoyan ədib və ziyalılar arasında Mirzə Şəfi Vazehlə yanaşı, Abbasqulu ağa Bakıxanov və İsmayıl bəy Qutqaşınlının da adını qeyd edirlər. Maarifçi düşüncənin təşəkkülü və inkişafında mühüm rol oynamış bu görkəmli şəxsiyyətlərin ömür yoluna nəzər yetirəndə görürük ki, onların arasında pedaqoji fəaliyyətlə mütəşəkkil məşğul olan Mirzə Şəfidir. Uzun illər müəllim işləməsi və Tiflis gimnaziyasının baş müəllimi İvan Qriqoriyevlə birlikdə “Kitabi-türki” adlı dərslik hazırlaması onun böyük maarifçi obrazını gözlər önündə canlandırır.
Mirzə Şəfi Vazeh 1794-cü ildə Azərbaycanın söz və mədəniyyət xəzinəsi Gəncədə dünyaya gəlmişdir. Gözlərini açanda cahanı “qaranlıq” (Mirzə Cəlil) görməmişdi. Çünki atası Kərbəlayı Sadıq memar idi və şəhərin quruculuğunda yaxından iştirak edirdi. Onun bu gərəkli fəaliyyəti Şəfinin dünyagörüşünə təsirsiz ötüşmürdü. Kərbəlayı Sadıq xalqın evini tikir, imarətlər yaradırdısa, Mirzə Şəfi də sözdən saraylar ucaldacaq, insanların qəlb evini zənginləşdirəcək, fikir kəhkəşanı bina edəcəkdi...

Etiraf

Mirzə Şəfi biliklərin sinədəftəri idi. Klassik Azərbaycan və Şərq ədəbiyyatı nümunələrini, ana dilimizin zənginliklərini yüksək həvəslə vətənin övladlarına öyrədirdi. Onun ən böyük “şagirdi”, “ilhamının şəriki”, şeirlərinin Qərbdə tanınmasının baiskarı, bütün dövrlərin ən böyük “plagiatoru”, şair kimi talesiz, bəxtəvər tərcüməçi Fridrix Bodenştedtin bir fikri də Vazehin “hazırlıqlı müəllim” olduğunu isbatlayır: “Mən hələ onun dil dərslərinə kitab gətirdiyini görməmişdim”.
Vazehin dünyagörüşü, savadı, qabiliyyəti haqqında daha tutarlı fikirləri isə vaxtilə onun şagirdi olan və “gözünün qabağından qəflət pərdəsini qaldırdığını” deyən böyük mütəfəkkir-dramaturq Mirzə Fətəli Axundzadə öz tərcümeyi-halında yazırdı: “Gəncə məscidinin hücrələrindən birində bu vilayət əhalisindən Mirzə Şəfi adlı birisi yaşayırdı. Bu adam növbənöv elmlərdən başqa, nəstəliq yazısını da çox yaxşı yazırdı”.

Mirzəlikdən müəllimliyə

Məhz gözəl xəttə malik olduğuna görə müxtəlif kitabların üzünü köçürməklə keçinən Mirzə Şəfi daşbasma üsulu ilə nəşrlərin geniş yayılmasından sonra qazancından da olur. Başqa yollar arayan şair ərəb və fars dillərindən fərdi dərs verməklə güzəran sürür. 1840-cı ildə Tiflis qəza məktəbində Şərq dilləri üzrə müəllim işləyən M.F.Axundzadə vəzifədən çıxarkən öz yerinə Mirzə Şəfini məsləhət görür və beləliklə, maarifçilik odu ilə yanan şair üçün yeni səhifə açılır. Burada Azərbaycan dili müəllimi işləmək üçün uğurla imtahan verir və pedaqoji fəaliyyətə başlayır. Məktəbdə ana dilimizin incəliklərini tədris etməklə yanaşı, hazırda daha çox populyar olan repetitorluqla da məşğul olur, ayrı-ayrı uşaqlara elmin sirlərini öyrədir.
Tiflis mühiti Vazehin ürəyincə idi. Gəncədə saxta ruhanilərin əsassız ittihamları şairi həyatdan, iş-gücdən soyutmuşdu. Burada isə Bakıxanov, Axundzadə, Budaqov kimi ziyalı və ədiblərlə ünsiyyəti, fikir mübadilələri daha faydalı idi. Artıq illərlə əldə etdiyi bilik və bacarığı maneəsiz bölüşə bilirdi.
Mirzə Şəfi Tiflisə köçdükdən sonra XIX əsrin 20-ci illərində Gəncədə əsasını qoyduğu “Divani-hikmət” (“Hikmət evi”) ədəbi məclisi də burada fəaliyyət göstərməyə başlayır. Azərbaycan ədəbi məclislərinin tədqiqatçısı, mərhum ədəbiyyatşünas Nəsrəddin Qarayev (1926-1982) yazır ki, “Divani-hikmət” məclisi Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Fətəli Axundzadə, Nəcmi, Naseh, Şölə, Mirzə Həsən, Molla Abdulla, Hacı Abdulla, Mirzə Yusif Vidadi, Hacı Yusif Qane və digər mütəfəkkirləri, şairləri ətrafında cəmləmişdi. Eyni zamanda məclisin yığıncaqlarında Azərbaycan və fars dillərini bilən rus, gürcü ədib və şərqşünasları, çoxsaylı Avropa alim və şairləri də iştirak edirdi...
1848-ci ildə Gəncəyə qayıdan Mirzə Şəfi burada qəza məktəbində ana dilini tədris edir. Lakin iki ildən sonra yenidən Tiflisə dönür, burada gimnaziyada Azərbaycan və fars dillərindən dərs deyir. Azərbaycan dilinin, ədəbiyyatının, maarifçiliyinin inkişafı yolunda yorulmadan çalışan Mirzə Şəfi Vazeh 1852-ci ildə Tiflisdə vəfat edib.

Şeriyyətin həqiqəti - həqiqətin şeriyyəti

“Gəncəli müdrik”in ədəbi irsi əsasən “Mirzə Şəfi nəğmələri” və “Mirzə Şəfi irsindən” kitablarında cəmləşib. Vazehşünaslar qeyd edirlər ki, “Mirzə Şəfi nəğmələri”nin Almaniyada ilk çapı böyük müvəffəqiyyətlə qarşılanmışdır. İlk dəfə 1851-ci ildə çap edilən həmin şeirlərin 1893-cü ildə 145-ci, 1924-cü ildə isə 170-ci nəşri işıq üzü görmüşdü. “Mirzə Şəfi nəğmələri” alman dili ilə yanaşı, fransız, ingilis, italyan, İsveç, holland, Danimarka, ispan, portuqal, rus, çex, macar, yəhudi və s. dillərdə dəfələrlə çap olunaraq geniş yayılmışdır. İndiyə qədər həmin kitab 300 dəfədən artıq təkrar nəşr edilmişdir.
Mirzə Şəfinin şeirləri içində dörd misra var ki, onları şairin yaradıcılıq manifesti də adlandırmaq olar. Çünki o, usta pedaqoq, mahir xəttat olsa da, özünü ilk növbədə könül əhli, söz adamı hesab edir. Burada Mirzə Şəfinin həqiqəti poetik bir dillə dünyaya bəyan olunur:

Qəlbimin, ruhumun qanadıyla mən,
Çıxdım aydınlığa zülmət gecədən.
Gördüm şeriyyətdə həqiqətimi -
Tapdım həqiqətdə şeriyyətimi.

“Məhəbbət təranələri” adlandırdığı şeirlərində müəllif ağılla qəlbin bəzən bir nöqtəyə vurmadığını qeyd edir, bu iki qüvvənin arasında çarəsiz qaldığını dilə gətirir:

Ağlımla qəlbimin özgə yolu var,
Hər biri bir yolda puç edər məni.
Birisi sevdadan uzaqlaşdırar,
O biri sevdaya tuş edər məni.

Ağlım gecə-gündüz yazıq qəlbimi
Daima danlayar, daima söyər.
Qəlbimsə sevdaya bir həris kimi,
Daima istəyər, daima sevər.

Məgər hər zaman ağlın diktəsi ilə getməkmi olur? Bəs qəlbin “sevdaya həris”liyinə necə biganə qalmaq olar? Deməli, həm də ağıla söykənməyən sevdanın sonu uçurumdur. Qəlblə ağılın vəhdətindən yaranan sevda möhkəm və əbədi olur. Sual qarşısında qalan müəllif “haqqı nahaqqa vermir”, qəlbi də, ağlı da dinləməyi tövsiyə edir.
Qadını bəşəriyyətin zinəti hesab edən şair onu təbiətin bütün qüvvələrindən - küləkdən, tufandan, sudan, buxardan... üstün tutur. Məşuqənin nəfəsini, hənirini hər şeydən məhrəm bilir, yarın baxışını “ən nəcib hislərin açarı” kimi dəyərləndirir:

Küləklər işlədir dəyirmanları,
Maşını tərpədir suyun buxarı.
Döyüşə sövq edir bu qəlbimizi,
Coşan hissimizin sərt tufanları.

Lakin min küləkdən, tufandan, sudan
Bütün qüvvələrin hamsından, inan,
Bir güclü qüvvə var, bir güclü nəsim, -
Sənin məlahətli, incə nəfəsin!

Şairin məşhur “Nə qədər kim, fələyin sabitü səyyarəsi var...” mətləli qəzəli, “Süsəni” rədifli müxəmməsi və başqa nümunələri dil-üslub və ifadə özünəməxsusluğu ilə diqqəti cəlb edir. Orta əsrlər klassik Azərbaycan qəzəllərinin yüksək poetik çalarlarını müəllifin aşağıdakı beytlərində də görmək olar:

Nə qədər kim, fələyin sabitü səyyarəsi var,
Ol qədər sinədə qəmzən oxunun yarəsi var...
Ruzigari qara, daim gecəsi tar keçir,
Hər kimin eşqdə bir yari-sitəmkarəsi var.
Necə qan cuşə gəlib, eyləməsin ahü-fəğan,
Könlümün dideyi-giryan kimi fəvvarəsi var...

Vazeh yaşadığı mühitdə baş verən hadisələrə həssas münasibət göstərərək, real mövqe bildirir. Tədqiqatçılar onun sufi-panteist təfəkkür sahibi olduğunu qeyd etsələr də, şair cəmiyyətdəki neqativ hallara obyektiv şəkildə yanaşır. İnsanların həyata, bir-birinə biganəliyinə acıyan şair yeni söz eşitməməyindən, hamının eyni şeyləri təkrarlamasından şikayətlənir:

Şikayətmi edim, gülümmü, bilməm
Dünyanın yarısı dərrakədən kəm.
Edir utanmadan, eyləmədən ar,
Mini bir axmağın sözünü təkrar.

“Tulla, Mirzə Şəfi, boş niyyətini” misrası ilə başlayan şeirində isə onun satirik üslubunun şahidi oluruq:

Bax gör, Mirzə Hacı Ağası birdən
İranda nə böyük bir cənab olub!
Əvvəl seçilməzdi heç birimizdən,
İndisə sinəsi nişanla dolub!
Sərf eylə qüvvəni dövlətə sən gəl,
Xeyir verməmisən ona heç zaman...

Bu misralar böyük şair Mirzə Ələkbər Sabirin İran şahı Məhəmmədəli Qacara həsr etdiyi “Doğrudan da, Məmdəli, qeyrət halal olsun sənə!” misrası ilə başlayan məşhur satirasını yadımıza salır.
Mütəfəkkir şairin 220 illik yubileyinin qeyd olunması ilə bağlı Prezident İlham Əliyevin müvafiq sərəncamında Vazehin Şərq poeziyasının çoxəsrlik ənənələrini layiqincə yaşatması və yüksək insanpərvərliyi, mənəvi gözəlliyi tərənnüm edən diqqətəlayiq irs qoyub getməsi vurğulanır.
Fikrimizcə, əgər Mirzə Şəfinin əsərləri orijinal şəkildə bizə gəlib çatsaydı, bu nümunələrin bədii sənətkarlıq mündəricəsi daha təsirli, daha ürəyəyatımlı olacaqdı. İstənilən halda poetik tərcümələr belə ədəbi nümunənin bədii siqlətini yüksək səviyyədə ifadə edə bilmir. Həm də bu bədii nümunələrin çoxu alman dilinə tərcümə olunub, sonra dilimizə çevrilib. Təbii ki, bu prosesdə müəllif qayəsinin müəyyən qədər təhrifi də baş verir. Amma Azərbaycanın Avropa ilə ədəbi-mədəni əlaqələrinin inkişafına mühüm töhfələr verən görkəmli şairin ideyalar aləmi bu gün də aktuallığını qorumaqdadır.

Fariz Yunisli

Mədəniyyət.- 2014.- 28 iyun.- S.10.