Zirvədəki əl
çatmayan qala
1 dekabr Məmməd Arazın xatirə günüdür
Araz şairinin əbədi ömrünə elegiya əvəzi
O, Füzuli kimi
sözün nazını çəkmirdi. Sözləri
xalqın taleyi naminə səfərbərliyə
alırdı. “Ayağa dur, Azərbaycan!” nidası kimi. O
öz taleyi üçün nanə yarpağı kimi əsmədi,
yalnız Vətəni, xalqı üçün nanə
yarpağına döndü. “Ölə-ölə”
yazmadı, yaza-yaza əridi. “Azərbaycan torpağında Araz
boyda şırım” açan dərdlərlə mücadilə
etdi, Zamanın üstünə yeridi...
Yaraq-əsləhəsi isə yalnız Sözdən ibarət idi. Qələmdaşı Hüseyn Bağıroğlunun yazdığı kimi,
O, qaya döşündə, dağ ətəyində
Eşq ilə çağlayan söz bulağıydı.
Alov püskürərdi sözü qəfildən,
Vulkana bənzəyən köz bulağıydı...
O, Arazla
bir almanın iki üzü kimiydi. Əsrlərdir
“durula bilməyən” (F.Həsənoğlu) Araztək onun da
eyni açılmırdı. Bu bənzərlik şair qələmiylə
necə də mükəmməl ifadə olunub:
Sahilin-dodağıma,
Ləpən dilimə bənzər.
Sahil boyu
çinarlar
Yazan əlimə bənzər.
Qayaların
həssasdır
Mənim qulağım kimi.
Tutqundur
qaşqabağın
Bu
qaşqabağım kimi...
Haqqın
çox yaşamağa!
Vətən
hansı övladına balam demir, Məmməd Araz?! (Poeziyamızın ən doğması, “Ərk
qalası” olduğuna görə belə müraciət edirəm).
Sadəcə, bunun halallığını hər
kəs ala bilmir. “Ana yurdun hər
daşına (məhz daşına!) üz
qoyduğun” üçün bunu haqq elədin:
Haqqın
var, Məmməd Araz,
Haqqın
var yaşamağa!
Öz “təmkin atınla” ulu əcdadlarının nəfəsi
toxunan, həniri dəyən yerləri
qarış-qarış gəzdin. Hətta bunu da etiraf elədin ki,
Mən
uca dağlara “babam” demişəm,
Ərköyün
balayam dağlar yanında...
Bir övlad kimi dağların da “başını uca elədin”. Əlbəttə,
bir türk övladının dağa kutsal yanaşması təbii
idi. Çünki qədim türk mifik yaddaşında
dağ Tanrı kimi qavranılır, ağsaçlı, qoca
kor kişi şəklində təsəvvür
olunurdu. Bu ululuğa, ucalığa verdiyin
fövqəladə dəyər ömrünü dağ
ömrünə döndərdi. Bu haqdır, Məmməd
Araz!
Həyat yollarında, şeriyyət cəbhəsində
özün cığır açdın, iz axtarmadın. Axı Sən
“dünyaya ümman həvəsiylə” gəlmişdin. Dədə Ələsgərin köklədiyi
sazı kökdən düşməyə qoymamalı, yeni
havalar çalmalıydın. Səməd
Vurğunun həvələyib süslədiyi şeriyyəti
daha da ucalara qaldırmalıydın. Bu məsuliyyəti
dərindən dərk edirdin. “Köhnə qələm”insə
vücudunun son nəfəsinəcən ancaq “təzə
söz diləndi”...
Ana bilməyir
ki, şair olan kəs,
Odlu söz tapmayır oda yanmasa.
Bir də
ki şairə “şair” deyilməz
Hamıdan
gec yatıb, tez oyanmasa...
Məhz bu dözümün və iradən sayəsində
“sərhədlərdə küləkdən ayıq
dayanmağın”, “od gölündə, buz gölündə gəmi
olmağın” öhdəsindən məharətlə gəldin. Poetik hikmətlərinin
“işığına milyonları şərik” elədin.
Yaradıcılığın
bir “folklor və etnoqrafiya muzeyi”nə dönüb! İstəyənlər
burada minillik məişətimizin, adət-ənənəmizin,
ədəb-ərkanımızın ustadanə
hazırlanmış (qələmə alınmış)
“eksponat”ları ilə tanış ola bilərlər.
Bu “muzey”in poetika ekspozisiyasında elə nadir ifadələr “sərgi”lənir
ki, dərindən düşünüb qəlbinə bənd
eləməkdən yorulmursan: “dinməz dil”, “səsli kirpiklər”,
“göyərən qara daş”, “ürəklə əkilən
xatirə”, “ağrını danan ürək”, “nə zamansa dəfn
olunmuş haqq səsləri”, “udulan Xudafərin”, “yaz dolusu”,
“şəhidlərin qəbri üstə yanan səs”,
“ayaqlanan səs”, “haqq qapısını aça bilməyən
haqq açarı”, “yanan su”, “uşaq kimi ərköyün
bulaq”, “qayaların su saxlayan çalası” və nələr,
nələr...
Milli birlik, əsrlərin Araz səddi dilinin virdinə
çevrildi.
“Heydər baba” sədalı, ayrılıq nidalı
Şəhriyarın şirindilli Vaqifin 250 illik yubileyinə gəlməsinə
“yol” tapa bilmədin. O “yol” hələ də yoxdur,
Şair!
Mənə
şərəflidir belə ölümlər
Qoy
batsın sinəmə, batsın min nizə,
Arazdan, Cənubdan
yazmağım əgər
Dünyada ən böyük cinayət isə.
Ad-san
düşkünlərinin əbədi saydıqlarına
dünyanın “qəh-qəh çəkdiyi”ni
bildiyin üçün cah-calala, şöhrətə dəndənə
yeri qoymadın. 53 yaşında tam yəqin etmişdin ki,
Bu get-gəllər
bazarına dəvədi dünya,
Bu ömür-gün naxışına həvədi
dünya.
Əbədiyə
qəh-qəh çəkər əbədi dünya,
Dünya
sənin,
Dünya
mənim,
Dünya
heç kimin...
Və bir də “tərifdən qorxuram!” etirafında
bulunmuşdun.
Ömrünün və
yaradıcılığının əsas hissəsi
imperiyanın boğanağında keçsə də,
sözlərin, ifadələrin azadlığını qoruya
bildin. Heç nədən çəkinib
eləmədin. Gör, nədən ehtiyatlanırdın:
...Qələmim,
Nizami hikmətlərinin
Tənə
daşlarından qoru sən məni!
Nizaminin tənələrindən qoruna bilsən də,
“öz ömrünü şum elədi” qələmin. “Çox ünvanda
qaçaq tərif hallanan” zaman fikirlərində,
ideallarında daha da möhkəm dayandın:
Tərifdən
qorxuram, qorxuram yaman,
Onun fitnəsindən
bac almalıyam.
Yoluma
gül səpən tərif yanından
Saymazca keçməyi bacarmalıyam.
Əlbəttə,
bacardın! Bəzilərinin özü də,
sözü də sığal görəndə Sən Vətənin
“qayalarına səs yazmaqla” ömür sürdün. Bunlara rəğmən Sənə qarşı rəğbət
sanki “daşdan çıxırdı”. İstəyin, təmənnan
isə elə bundan ibarət idi:
Heç
bir mükafatın yetmədi mənə,
Bircə
“sağ olun” da bəsimdi, Vətən!
Bəsimdir,
hər səhər təltif yerinə
Qapımda
küləyin əsibdi, Vətən!
Qol verdin
boynunu qucaqlamağa,
Göyünə
baxmağa göz verdin, bəsim...
Kürək
söykəyənin ana torpağa
Haqqı yox ayrı bir təltif istəsin.
Nə
çiçək, nə sancaq oldum yaxanda,
Bir ömür yaşadım - əkinçi
ömrü.
Qalır
sel ağzında, çay qırağında
İkinci həyatım, ikinci ömrüm.
Sözünün ağır sanbalını, yurdunun dərdlərini
ancaq “bu get-gəllər bazarı”nda tər tökən dəvə
daşıya bilərdi. Sazın-sözün Dədəsi kimi
...Haqq ilə
nahaqqı axtaran hakim
Tapar qulaq
ilə göz arasında
- ümidiylə yaşadın.
Tərs kimi dünyaya göz açanda da (14 oktyabr 1933)
ideoloji-siyasi dövr təlatümlü, sazaqlı idi. Vətən,
millət yolunda ömrünü şam kimi əridənlər
təşəkkür əvəzinə ya Sibir, ya da qəbirlə
“ödülləndirilirdi”. 12 yaşın olanda bu
dünyaya gəlim səbəbkarın İnfil kişi
də “xalq düşməni” adıyla Sibirə sürgün
olunmuşdu. “Qada-bala yüklü” o illərdə nə qulaq
eşitdiyini, nə də göz gördüyünü
uzlaşdıra bilirdi...
Bu torpaq,
pilə torpaq,
Dilini bilə
torpaq!
Torpağa
kül tökməsən -
Dönəcək külə torpaq.
Holavar, dədə
malım,
Dilləndir, qədəm alım.
Qada-bala
yüklüsən,
Torpağım,
qadan alım...
Yaradıcılığına,
ideya siləli qəlb haraylarına o qədər əl uzadan
(qulaq verən yox!) vardı ki... “Bir
ağılın budağından sallanan neçə-neçə
ağlı dayaz” yaxandan əl çəkmirdi. Əgər belə ağırsanballı sənət
yükünlə, azadlıq inadınla “37”dən keçəsi
olsaydın, “Səni bağışlayan olardımı? - Çətin!”
Haşiyə. 2006-cı ilin yayında Məmməd
Arazın orta məktəbi bitirdiyi Kəndşahbuzda magistrant
yoldaşımın əsgərliyə yolasalma mərasimində
idik. Axşamın sərin mehi kəndin günortadan
“qızdırma içində yanan” yamaclarına məlhəm
qoyurdu... Saz-söz məclisinin şirin yerində qocaman kənd
sakini çox qəribə bir gileyini dilə gətirdi: “Məmməd
Araz bu qədər əsər yazıb, amma doğulduğu kəndə
(Nursuya) şeir həsr etməyib”. Doğrudan da, nahaq deməyiblər
ki, cavanın səbri az olar. Dönə-dönə
üzr istəyib bildirdim ki, əgər şair elə
doğulduğu kəndə şeir yazsaydı, poema həsr eləsəydi,
o ta Məmməd Araz olmazdı ki! O, Azərbaycanın
bütövlüyü uğrunda qələm
çalmadımı?! Vətənin hər
qarışı Məmməd Arazın doğma ocağı
deyilmi?! Sonralar düşünürəm ki, Məmməd
Arazın yazdıqları onun elə ən böyük
qalxanıdır...
Od-su
köhnəliyi
2004-cü
il dekabrın 1-i. Çərşənbə
günü. Azərbaycan poeziyasından Məmməd
Arazın “qara kağız”ı gəldi. Axı
o bu rəngi sevərdi, “boynu bükülü dərdi”,
“pardaxlı sevinci” bu rəngdə libasa bürünərdi.
Cismani gedişindən sonra kitabının da “tünd qara” rəngdə
çap olunmasını vəsiyyət eləmişdi... Bir də
Tanrıdan
Yazda
ölüm asan olur,
Saxla məni
yaza, Allah!
- deyə təmənnada olmuşdu. Ancaq bizdə dədə-baba adətidir, toyu həmişə
payıza - bəhərə, bolluğa saxlayarlar. Əcəl
də ona elə xəzanda toy elədi...
Qəhər sanki boğazımda qranitdən abidə
ucaltmışdı. Bu ələmli dəmlərdə əsrləri
yorub-yortan çinar gövdəli vətəndaş Şair
sanki başımın üstünü kəsərək bir gənc
soydaşına (və milyonlara) təsəlli verirdi ki,
Hələ
yeriyirəm qəlbimlə qoşa,
Hələ
çoxlarına örnəyəm, bala!
Qoca
büdrəyəndə büdrəyən qoca,
Körpə
ağlayanda körpəyəm, bala!
Ömürsüz
ömürdən çox asılıyam,
Gərəkdir söz deyəm, söz yastılayam.
Hardasa
gül üzə gül yastığıyam,
Hardasa
ilana köynəyəm, bala!
Bəlalı
başında nə dövlət, nə quş...
Təbriz nə istəyir? - Təbriz qurtuluş...
Bax indi pətəyi
suya tutulmuş
Arı
topasından göynəyəm, bala!
Dünyamız
bir sapla asılı göydən,
Səsim,
bu torpağın səsinə köklən!
Desələr,
şeirimin avazı köhnə...
Od kimi,
su kimi köhnəyəm, bala!
Elə o
gün dəftərimə qeyd elədim ki, od
köhnələndə, bəşəriyyət sudan imtina (!)
edəndə Məmməd Araz və onun poeziyası da
unudulacaq... Gələcək nəsillər də deyəcək
ki, “Min illərdir Araz belə, Həkəri belə”, Məmməd
Araz da elə...”
Vətən
Sənə oğul deməklə qalmır, Azərbaycan Səninlə
fəxr edir! Şair, nigaran ruhun qarşısında baş əysək
də, bənzərsiz şəxsiyyətin və urvatlı
şeriyyətin həmişə başımızı uca
edir və edəcək!
Fariz Yunisli
Mədəniyyət.- 2014.- 28
noyabr.- S. 12.