“Yaşın
artması adama hörmət, nüfuz, müəyyən qədər
təvazökarlıq gətirir”
Filologiya
elmləri doktoru, professor, Əməkdar elm xadimi, Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, millət
vəkili, Milli Məclisin Mədəniyyət komitəsinin sədri,
Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin müdiri Nizami Cəfərovun
sentyabrın 21-də 55 yaşı tamam olur. Onunla Atatürk Mərkəzində
görüşüb söhbət etdik. İlk sualımız
da elə sadaladığımız vəzifə, fəxri ad və
elmi dərəcələri ilə bağlı oldu.
- Bu günə qədər bir sıra titullar qazanmısınız. Maraqlıdır, Nizami Cəfərov daha çox onlardan hansı ilə təqdim olunmağı sevir?
- Mənim üçün öz ad və soyadımla təqdim olunmaq əsasdır. Çünki onları sonradan, çalışaraq, uğrunda xüsusi mübarizə apararaq əldə etməmişəm. Sadəcə, həyat elə gətirib ki, universitetə daxil olmaq lazım idi və mən də filologiya fakültəsinə daxil oldum. Sonra bu sahədə elmi işlə, müəyyən qədər jurnalistika, elm, ədəbiyyat məsələləri ilə məşğul oldum, müəllimlik etdim. Yəni iş necə gətirdisə, ona uyğun adları da verdilər. Bəzən olur ki, bir ad uğrunda mübarizə aparırlar, verəndə də deyirlər ki, heç mən bunu istəmirdim, özləri verdilər. Mənim üçün maraqlı o olub ki, istənilən adı hörmətlə, ləyaqətlə, istəklə alasan. İş elə gətirib ki, mən bir çox adlarımı, vəzifələrimi seçki ilə qazanmışam. Məsələn, filologiya fakültəsində “Ümumi dilçilik kafedrası”nın müdiri, millət vəkili, hətta elmi adları. Amma Atatürk Mərkəzinin müdirliyinə ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin məsləhəti ilə, onun sərəncamı ilə təyin olunmuşam. Belə böyük tarixi şəxsiyyətin öz təşəbbüsü ilə məni Atatürk Mərkəzi kimi bir quruma rəhbər təyin etməsi mənim üçün ən böyük fəxrdir. Ulu öndər mənim haqqımda yaxşı sözlər deyib. Mənim üçün bu həqiqətən tarixdir. Bundan sonra artıq xüsusi tərif eşitməyə o qədər həvəsim yoxdur. Bundan yüksək tərif ola bilməz.
- İki 5-in arasında özünüzü necə hiss edirsiniz?
- 50 yaşıma çatanda müəyyən qədər hiss-həyəcan keçirdim ki, artıq qocalıq yaxınlaşır və istər-istəməz onunla barışmaq lazımdır. Yəni elə hadisələr, münasibətlər, hərəkətlər var ki, o yaşa qədər özünə, ola bilər, qadağalar qoymursan. Məşhur bir deyim var: “Şərəfini bu dünyaya gələndən qorumalısan”. Mütləq müəyyən hədlər qoymaq lazımdır. Elə adamlar var ki, özlərini təcrid edirlər. Amma daim göz önündə olan insanlar üçün özlərinə ölçü-hüdud qoymaları çətin olsa da, buna məcburdurlar.
- Cəmiyyətdə hər zaman parlaq görünən insanlardansınız. Yəqin bu həm də sizin çox tez məşhurlaşmağınızla əlaqədardır.
- Tez məşhurlaşmağın üstün cəhətləri də var. İnsan məşhurlaşmaq, ortada olmaq istəyir. Bu, insana xas olan bir haldır - anadan olandan özünü təsdiq, sübut etmək, şöhrətlənməyə can atır. Bu gün dünyada elə insanlar var ki, az qala bütün vasitələrə əl atır ki, məşhurlaşsın və buna təbii yanaşmaq lazımdır. Amma belə bir paradoks da var: məşhurlaşdıqca tədricən hiss edirsən ki, bu hələ hər şey demək deyil. Daha mükəmməl dəyərlər var, bir stabil həyat yaşamaq, təmkinli, mümkün qədər qovğalardan uzaq olmaq. Məşhurluq belədir ki, ortada olursan, çoxlu münasibətlərlə, münaqişələrlə qarşılaşırsan və bu münaqişələrdə iştirak etməli olursan. Xüsusilə bu millət vəkilliyində baş verir. Elmdə də elmi münaqişələr, karyera uğrunda mübarizələr olur. Sən istəsən də, istəməsən də, bir də görürsən ki, həmin münaqişənin ortasındasan. O halda, gərək, hər şeydən tamamilə imtina edəsən. Amma bu da normal deyil. Hər halda yaşın artması adama hörmət, nüfuz, müəyyən qədər təvazökarlıq gətirir və mən bunu hiss edirəm. Yəni düşünürəm ki, yaşlanmaq hər halda yaxşıdır. Düzdür, istər-istəməz gənclik nostalgiyasını hiss edirsən, duyursan, sənin daxilindən çıxmır. Məsələn, düşünürsən ki, 20-30 yaşlarımda 1 aya 1 kitab yazardım. Amma artıq yaşın elə vaxtı gəlir ki, 1 aya bir məqaləni yaza bilmirsən. Yəni söhbət yaxşı yazıdan gedir. Yaxud auditoriyada gündə 6 saat mühazirə oxuya bilirdim, amma indi onu oxuya bilmirsən. Bu da nostalgiya doğurur. Amma bununla yanaşı oturub fikirləşəndə ki, o yaşlarımda oxuduğum mühazirələrdə mənasız məqamlar da çox olub, indi daha onları deyə bilmirsən, daha ağıllı qənaətlərə gəlirsən, onda görürsən ki, bəli, yaşın əhəmiyyəti var. Xüsusilə humanitar sahədə elm adamına mütləq yaş lazımdır. Amma dəqiq elmlərdə cavanlıq lazımdır. Məncə, dəqiq elmlər gimnastika kimidir. Məsələn, mən 60, 70, 80 yaşında böyük riyaziyyatçı görməmişəm. Amma 20-30 yaşlarında parlayan, böyük riyazi düşüncəyə malik olanlar mütəfəkkirə, filosofa çevrilə bilərlər.
- Yeri gəlmişkən, müsahibələrinizdən birində demisiniz ki, ən böyük işlər 40-50 yaş arasında görülür. Yəni sizcə, 50 yaşdan sonra ambisiyalar bitir?
- Nə qədər desək də, 50-dən sonra yaşlanırsan. Amma elə istedadlı insanlar ola bilər ki, onların yaxşı işləri 60-70 yaşda da meydana çıxa bilər. Məsələn, mənim dostum, ustadım, çox sevdiyim Nəriman Həsənzadənin şeirlərini bu gün oxuyuram və görürəm ki, hətta bu yaşında da olduqca nəhəng fikirləri, ideyaları var. Yəni 40-50 yaşlarında yazdıqlarından heç fərqlənmir. Amma bu xüsusi insanlardır. Yəni bunlar istisna hallardır. Akva yaş dövrü deyilən bir dövr var: dünyanın bütün dahi filosofları özlərinin ciddi kəşflərini, ideyalarını məhz 40-50 yaşlarında ortaya qoyublar. Bu fəlsəfi düşüncə üçün müəyyənləşmiş təcrübədir.
- 55 yaş üçün 50-dən çox kitab gözəl nəticədir. Bu kitabların da maraqlı adları var: məsələn, “Füzulidən Vaqifə qədər”. Vaqifdən kimə qədər gəlmək istərdiniz?
- Bir məqalə də yazmışdım “Vaqifdən Səməd Vurğuna qədər”. Amma sonra adını dəyişib “Vaqifin Vurğunu və Vurğunun Vaqifi” qoydum. Ədəbiyyatı, mədəniyyəti mərhələlərlə, impulslarla öyrənmək üsulu mənim üçün maraqlı olub. Yəni istənilən bir hadisə olanda çalışıram, onu mütləq tarix kimi dərk edim. Humanitar sahədə müxtəlif tədqiqatçılar tanıyıram. Onların bəziləri tarixə meylli deyil. Məsələn, böyük türk filosofu Rza Tofiq “Mən tarixə inanmıram və tarixdən nə isə götürüləcəyinə də şübhə edirəm” deyib. Eyni zamanda yüzlərlə filosof da tarixi düşüncəlidir. Tarixə meylliliyim, görünür, mənim müəllimliyimdən irəli gəlir. Müəllimin bir üstün cəhəti var, çalışır ki, hər şeyi yerli-yataqlı yazsın. Onun həmişə belə bir təsəvvürü var ki, bircə savadlı odur, qarşısındakı auditoriya o qədər savadlı deyil. Bu iddiadır, amma yaxşı iddiadır. Ona görə də müəllim daha çox öyrətməyə çalışır və artıq bu onun missiyasına çevrilib. Amma mən onun çətinliyini də görmüşəm. Məsələn, Milli Məclisə seçkilərdə müəllimlik etmək həvəsinə düşəndə çətinliklərlə üzləşirsən.
- Söhbətlərinizdə, müsahibələrinizdə müəllimlik peşəsindən xüsusi sevgi ilə danışırsınız. Sanki ən yaxşı xüsusiyyətlərinizi bu peşəyə bağlayırsınız. Elə götürək, sizə öz kitablarına ön söz yazmaq üçün müraciət edənlərin hər birinə müsbət cavab verməyinizi...
- Müəllimlik elə bil ki, mənim təbiətimdədir.
Atam, əmim,
dayım da müəllim olub. Sonra da mən
universitetdə uzun illər müəllim işləmişəm.
Özü də hiss etmişəm ki, bu mənim daxilimdən
gəlir. Bu peşə mənə çox
şey verib. Çünki yaxşı
müəllim, hətta özü büruzə verməsə
də, öyrənir. Bəli, kitablara
ön söz yazmağım da müəllimlikdən irəli
gəlir. Yəni mümkün qədər
imtina etmirəm. Amma hərdən fikirləşirəm
ki, nə olsun ki, yox demirəm, bir az mənə
də yazıqları gəlsin. Mən heç
vaxt kitabımı kiməsə verib demirəm ki, buna ön
söz yaz. Amma kimsə mənə desə
ki, gətir yazım, məmnuniyyətlə verərəm.
Hətta ən yaxşı kitablarımın da
üstünü yazıb kiməsə verməyə
utanıram. İndi də çox mürəkkəb bir
vəziyyət yaranıb: gərək kitabını ora-bura
göndərəsən. Bu da məni təmin
etməyən məqamdır. Hər halda
görürəm ki, kitablarımı axtarır, oxuyurlar.
Amma bununla yanaşı yaxşı tərəfi də odur ki,
televiziyada bir az çox
çıxış edirəm və çox zaman da nə
bilirəm onu da deyirəm.
- Bəlkə
də uğurlarınızın kökündə bu sadəlik
və təvazökarlıq dayanır. Xalqla elmi dildə deyil,
sadə dildə danışmaq...
- Bu da yenə
də ilk növbədə müəllimlikdən gəlir. Müəllimin dərin düşünmək
haqqı var, amma o düşüncəni qəlizləşdirmək
haqqı yoxdur. Elə ağır cümlələrlə
elə mürəkkəb məqalələr, əsərlər
yazaram ki, heç kim oxuyub başa
düşməz, deyərlər dahidir. Amma bu
çox getmir. Dünyada səndən də dahilər
var və 3-5 il sonra yazın əlinə
keçəndə deyərlər ki, qondarmadır.
Yadımdadır, universitetdə bir az əllaməlilik
edib elm dilində danışanda, müəllimimiz Mir Cəlal
Paşayev deyərdi ki, adam dilində danış. Yəni sadə və aydın ifadə edə biləcəyini
elə də deməlisən. Fikrini sadə
ifadə etməkdən heç vaxt çəkinmək
lazım deyil.
- Həyatınızı
ədəbiyyatın hansı janrına bənzədərdiniz?
-
Qoşmaya. Əslində bütün janrlarda
model var. Amma, görünür, qoşmanın
dördlüyü, dörd ölçülülük həcmi
mənim üçün daha münasibdir. Elə bil ki, dünyanın da modeli dörd
ölçüdür.
- İnsanlar müəyyən yaşa gəlib
çatdıqdan sonra memuar yazmağa başlayırlar. Doğrudur, bu
hələ sizin üçün tezdir. Amma
belə bir istəyiniz varmı?
- Mənə
elə gəlir ki, tez deyil. 5-6 il bundan əvvəl
“Bir dilçinin xatirələri” adlı bir kitabça
yazdım. Sabah “Bir ədəbiyyatşünasın xatirələri”,
“Bir millət vəkilinin xatirələri”ni
də yaza bilərəm. Məncə, bu gün
bu janr həm də ən çox oxunan janrdır. İnsanlar bir-birinin tərcümeyi-halını
çox qəribə bir maraqla oxumaq istəyir. Təsadüfi deyil ki, 80-ci illərin sonu - 90-cı
ilin əvvəllərindən ədəbiyyat oxunmadı.
Amma elə həmin illərdə məşhur
insanlar haqqında bioqrafik kitablar oxunmağa başladı.
Hərdən hiss edirəm ki, bu mövzu mənim
üçün də maraqlıdır. Çünki
bu gün insanlar praktiklik istəyir. Cəmiyyət
hər dəqiqə bizə təlqin edir ki, konkret adamların
tərcümeyi-hallarını, xarakterlərini bilək.
- Milli Məclisdə Mədəniyyət komitəsinin sədrisiniz,
bu da istər-istəməz ölkədə gedən mədəni
prosesləri detallarına qədər bilməyinizi vacib edir. Bu baxımdan ölkədə
bugünkü mədəni proseslər haqqında fikirləriniz
maraqlı olardı...
- Azərbaycanda
mədəniyyət müstəqillik dövründə surətlə
inkişaf edib. O şeyləri ki, biz deklarativ olaraq deyirdik,
Füzuli, Nizami, aşıq sənətimiz, Gəncəmiz,
Naxçıvanımız, mədəniyyət mərkəzlərimiz,
elə bil ki, çoxu bizdən uzaqda idi. Lakin
onların hamısı gəldi bizim həyatımıza.
Bu gün biz mədəniyyətimizlə tarixindən
bəri bir yerdəyik, onunla polemika apara bilirik. Hətta
bu gün mədəniyyətsiz bir adam
çıxıb Füzulini, Səməd Vurğunu, Vaqifi, Cəlil
Məmmədquluzadəni təhqir də edir. Bu,
təbii ki, böyük qüsur, naqislikdir. Bununla yanaşı polemikadır. Onlar bizim yanımızdadır və artıq
canlı hadisə kimi onlarla polemika aparır, müzakirə
edirlər. Onları artıq reallıq kimi
qəbul edirlər. Çünki biz mədəniyyətimizi
kənarda olan bir hadisə kimi görüb sadəcə olaraq
ondan başımızın üstünə tutulan
günlük kimi istifadə etmirik. Ona
daxilimizdəki hadisə kimi yanaşırıq. Biz
zaman-zaman özümüzü başqa xalqların arasında
kompleksli hiss etmişik. İkinci,
üçüncü dərəcəli millət
saymışıq. İndi artıq gördük ki,
Bakı şəhərində də Moskvadakı, Parisdəki,
Berlindəki kimi hotellər ola bilər. Biz artıq o mədəni gerilik kompleksindən
uzağıq, bundan xilas olmuşuq. Biz xaricə
açıldıq, dünya da Azərbaycana gəldi. Yəni dünya ilə birgə yaşamağın
modellərini öyrəndik, mənimsədik ki, bu da bizi
kompleksdən azad etdi. Bunun üçün də, əlbəttə,
dövlətin mədəniyyət siyasətinin düzgün
olması əsas idi: həm milli, həm də ümumbəşəri.
Milliliklə ümumbəşərilik bəzi
dövlətlərin mədəniyyət siyasətini
üz-üzə qoysa da, bizdə belə olmadı. Çünki bizim mədəniyyətimiz kifayət
qədər güclüdür və öz mədəniyyətimizi
kifayət qədər mənimsəyiriksə, istənilən
mədəniyyətin qarşısında aşağı
şəkildə yox, bərabər tərəfdaş səviyyəsində
dayana bilirik. Bir də məni daha çox təmin edən
bir məqam var. Milli Məclisin Mədəniyyət komitəsinin
sədri üçün bu bəlkə bir qədər
yaxşı hal sayıla bilməz - amma mən hiss edirəm
ki, biz nə qədər mükəmməl mədəniyyət
haqqında qanunlar hazırlayırıqsa, görürük
ki, proseslər bu qanunlardan daha surətlə inkişaf edir. Bu çox yaxşıdır. Yaxşı
olmayan o olardı ki, biz çox mükəmməl qanunlar
hazırlayaq, amma mədəniyyətimiz o surətlə
inkişaf etməsin.
Mehparə Sultanova
Mədəniyyət.- 2014.- 19
sentyabr.- S. 7.