“Rəğbət elə tənbura,
müğənni, gəl ürəkdən...”
Qədim musiqi alətləri
xalqın tarixi, mədəniyyət və mənəviyyat
abidəsidir. Söz sənəti xiridarlarından Xaqani
Şirvani, Nizami
Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli,
İmadəddin Nəsimi və başqalarının poema və qəzəllərində
müxtəlif çalğı alətlərinin adları
çəkilir. Orta əsrlərdə
yaşayıb-yaradan bir çox
rəssamlarımızın miniatür
əsərlərində də bu mövzuya yer verilib.
Mənbələrdə göstərilir ki, tənbur
Uzaq Şərqdən Qərbədək böyük bir
coğrafi ərazidə müxtəlif forma və adlarla
yayılıb. Bu musiqi alətindən
Orta Asiya türk xalqları geniş
istifadə edib. Qazaxlarda
“dombra”, qırğızlarda “dombura”, özbəklərdə “dombrak”, türkmənlərdə “danbura”, Türkiyədə isə “tanbura” kimi tanınıb.
Hətta bir çox
Qərb xalqları arasında “domra”,
Azərbaycanda isə tarixən tənbur adı ilə
məşhur olub.
Yaxın Şərqdə arxeoloji qazıntılar zamanı
XI əsrə aid üzərində iki simli tənbur
çalan varsağın təsviri olan bir çini
boşqab tapılıb. XII-XIII əsrlərə aid
bir çox saxsı
qabların da üzərində tənbur
təsvirinə rast gəlinib. Bir çox musiqişünaslar dütar,
setar, çahartar, qopuz və onlara bənzər
simli musiqi alətlərini
tənburun növləri hesab ediblər.
Məhəmməd Füzuli
setarla tənbur arasında fərq
görməyib. Şair “Yeddi
cam” poemasının “Setar
ilə söhbət” hissəsində bu
musiqi alətindən bəhs edib. Əsərin sonunda
isə mütrübdən alətlərin sirrini
öyrənərkən, həmin aləti tənbur kimi təsvir edib:
Rəğbət elə tənburə,
müğənni, gəl ürəkdən,
Rəğbət açarilə ona
da bir qapı aç sən.
Aç bir qapı ki, izhar olub nəşələr
ondan,
Qəlblər gülərək daim
olar gül kimi xəndan...”
Azərbaycanın görkəmli musiqişünası
Səfiəddin Urməvi (XIII) “Kitabi-əl-ədvar”
əsərində ikisimli alət olan Xorasan və Bağdad
tənburları haqqında geniş məlumat verib.
Ölkəmizdə bu alət orta əsrlərdə geniş
yayılıb. Quruluşunun müxtəlifliyinə
görə Şirvan tənburu adı
ilə məşhur olub. XIV-XV əsrin
məşhur Azərbaycan musiqişünası Əbdülqadir
Marağayi “Məqasidül
əl-əlhan” əsərində bir
sıra musiqi alətləri ilə yanaşı,
Şirvan tənburu haqqında yazır:
“Şirvan tənburu o
sazdır ki, təbrizlilər ondan çox istifadə
edir. Onun quruluşu armud
şəklində olur. Səthi uzundur. Ona iki
tək sim bağlanır. Qollarında
pərdələri var. Elə köklənir
ki, aşağı simində çalınan
nəğmə yuxarı simində çalınan
nəğmənin 8-9-na bərabər olur.
“Segah” çalmaq istədikdə
şəhadət barmağı ilə aşağı simi, başqa barmaq ilə də yuxarı simi
tutursan. Beləliklə, “Segah” iki ahəngdə
çalınır”.
Tənbur əsasən baş və orta barmaqla ifa olunur. Gövdəsi tut və ərik, üzü şam, qolu isə qoz ağacından
hazırlanır.
Araşdırmalarda göstərilir ki, türk
tənburu Şirvan tənburundan çanağının
və səthinin kiçikliyi ilə fərqlənib.
1530-cu ildə ustad Soltan Məhəmmədin çəkdiyi
“Zöhhakın edamı” rəsmində yerdə oturub ikitelli,
qısaqollu Şirvan tənburu çalan musiqiçinin
təsviri verilib. Rəssam Mirzə Əli 1556-cı ildə
çəkdiyi “Ozan-aşıq” miniatüründə
də bu aləti təsvir edib.
Tənbur orta əsrlərdə saray məclislərində
də özünə geniş yer tapıb. Bir sıra miniatürlərdə cənnətdəki
qanadlı huri-mələklər tənbur ifa
edərkən təsvir olunub. Nizami Gəncəvinin “Sirlər xəzinəsi”
əsərinə çəkilən rəsmlərdə
cənnətdəki huri-mələklər padşahı
Bilqeyisin taxtı tənbur çalan mələklərlə əhatə
olunub.
Onu da deyək ki, XIX əsrin ikinci yarısından etibarən
Azərbaycanda tənbur ifaçılıq sənəti
tədricən populyarlığını itirməyə
başlayıb. Lakin Şimali Qafqazda, Dağıstanda tənburun başqa növləri hələ də yaşamaqdadır.
Müasir tənbur armudvarı olub kiçik çanaqdan və uzun qoldan ibarətdir. Bu qola 16 pərdə bağlanır. Simlərin
sayı beşdən çox olmur. Ənənəvi olaraq
baş və orta barmaqla çalınır.
Savalan Fərəcov
Mədəniyyət.- 2014.- 31
yanvar.- S. 13.