Keçmişdən
günümüzə “Dədə Qorqud”
dastanı
Xalq yaddaşı nümunəsinin ilkinliyinə xələl gətirmək olmaz
Mədəniyyətimiz,
xalq yaddaşımız zaman-zaman
müxtəlif ideoloji-siyasi təsirlərə
məruz qalsa da, keçmişimizin etibarlı bələdçisi
olmuşdur. Türk xalqlarının ortaq mədəniyyət
abidəsi hesab olunan
“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının da islam dininin
bərqərar olması ilə, eləcə də sonrakı
dövrlərin ideoloji meyarlarından irəli
gələn müəyyən təsirlərə baxmayaraq, əsas qayəsi, etnik-mədəni sistemimizin mühüm
elementləri əsrlərin hüdudunu
aşmışdır.
“Kitabi-Dədə Qorqud” və digər milli-mədəni abidələrimizə birmənalı olmayan münasibət onların haqqında yazılan məlumatlarda, araşdırmalarda da özünü göstərmişdir. Sovet dövründə nəşr edilmiş Azərbaycan dastanlarını müstəqillik illərində çapdan çıxan nəşrlərlə müqayisə edəndə bu mətnlərə ciddi müdaxilə olunduğunu görürük. Onu da deyək ki, dastanın mətninə edilmiş müdaxilələr xalqın yaddaşına müdaxilədir. Məsələn, 1980-ci ildə nəşr olunan “Dədə Qorqud dastanları” kitabında (“Maarif” nəşriyyatı) bunu aydın müşahidə edirik. “Məktəb kitabxanası” seriyasından buraxılan nəşr uşaqlar üçün anlaşılan olsun deyə dastanın dili dəyişdirilmiş, tipik sovet şüarçılığı və pafoslu leksikonu buraya daxil edilmişdir. Məsələn, “Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy” belə başlayır: “Xanım, bir gün oğuzlar xəbərsiz otururkən yurdlarına düşmən gəldi. Onlar gecəylə qorxub köçdü”. Boyun girişi nəsrlə olduğu halda, onu məqsədli olaraq nəzmə çevirmişlər:
Elin sakit həyatı,
Onun toyu, büsatı
Dava ilə pozuldu.
Alay yola düzüldü.
Atıldılar meydana
Vətənin igidləri,
Boyandı qızıl qana
Minlərlə xalq əsgəri.
Bu hissənin dəyişdirilməsi,
guya igidlərin döyüşərək həlak
olması kimi uydurmaların işlədilməsi
yəqin ki, sovet insanına döyüşlərdən qorxmamaq
hissini aşılamağa
xidmət edirdi. Bəlkə də
bu, daha doğru hal idi. Çünki dastanın əvvəlki boylarında Buğac, Bamsı Beyrək, Uruz, Dəli Domrul, Qanturalı, Yeynək və digər igidlərin necə şücaət göstərərək yağılara
qan uddurmalarından yetərincə bəhs edildiyi halda, birdən-birə oğuzların
düşməndən qorxaraq
öz yurdlarını
tərk etməsi inandırıcı görünmür.
Bu nəzm parçasındakı
“dava”, “vətən”,
“əsgər” kəlmələri
sözügedən dövrün
danışıq dilinə
tamamilə yaddır. Mənaya,
məzmuna xələl
gəlməsi bir yana, dastanın
dili də kobudcasına pozulmuşdur.
Bu sözlərin (“əsgər”
sözü istisna olmaqla) oğuzların dövründə işlədilməsi
şəksizdir, amma ifadə elədiyi mənalar nisbətən fərqli ola
bilər. Məsələn, el arasında “dava”
sözü qoşunların
vuruşması kimi deyil, iki adamın
dalaşması kimi işlədilir. “Vətən”
sözünün isə
“torpaq”, “yurd”, “oba”, “oymaq” kimi
qarşılıqları dastanda
tez-tez qarşımıza
çıxır. “Əsgər” sözü üçün də eyni fikirlər keçərlidir. Bu söz dastanda işlədilən “igid”,
“ər” sözlərinin
müasir qarşılığıdır.
Tanınmış folklorşünas alim,
professor Məhərrəm
Qasımlının təbirincə
desək, folklorşünaslığın
əsas qaydalarından
biri budur ki, xalq yaddaşı
nümunəsinin ilkinliyinə
xələl gətirmək
olmaz. Anlaşılmayan sözləri başqa
bir sözlə əvəz etmək olar, amma məzmunu
dəyişmək, dövrün
siyasi vəziyyəti ilə uyğunlaşdırmaq
tarix qarşısında
ağır məsuliyyətin
altına girmək deməkdir. Çünki bu örnəklər
xalqın, el-obanın
süzgəcindən süzülərək
bu günümüzə
gəlib çatmışdır.
Yuxarıda qeyd olunan kitaba ön sözündə qorqudşünas
alim Şamil Cəmşid yazır: “Məktəb kitabxanası”
seriyasından çap
edilən bu kitabda dastanın dilini yaradıcı surətdə sadələşdirməyə
səy göstərilmişdir.
Əsərin, demək olar,
bütün nəzm hissəsi müasir formada yenidən işlənmiş, məktəblilər
üçün lazım
olmayan söz və ifadələr ixtisar edilmişdir. Bununla bərabər, abidənin klassik üslubu saxlanılmışdır”.
Doğrudur, klassik üslubun xüsusən də nəsr hissələrində
saxlanılması bir çox məqamlarda qarşımıza çıxır. Nəzm hissələri
də ölçü-biçiyə
salınmış formadadır.
Uşaqlar üçün nəzərdə tutulan bu dəyişiklik başadüşüləndir. Axıcı mətni yadda saxlamaq daha asandır,
nəinki orijinalda olan vəznsiz, qafiyəsiz sətirləri.
Ancaq Şamil Cəmşid yazdığı ön sözdə bu dastanı “xalqımızın
qədim tarixini, mübarizəsini, məişətini
heyrətamiz bir dillə əks etdirən ölməz sənət incisi” adlandırır. Bəs bu
cür sənət incisinin dili müasirləşdirilərək sovet təbliğatının
qaydalarına uyğunlaşdırılırsa,
həmin heyrətamiz dil harada qaldı?
Məgər iki dünya
bir olsa, Dədə Qorqud bu sayaq sətirlər
işlədərdimi?
Qoy sevinsin el-oba,
Basat, sənə mərhəba!
Ön söz müəllifinin “məktəblilər üçün
lazım olmayan söz və ifadələr ixtisar edilmişdir”, - deyə nəzərdə tutduğu
mətləb də aydındır: dinlə bağlı məqamların
üzərindən xətt
çəkmək, bu
mümkün olmayanda belə müəyyən üsullarla pərdələmək.
Dastanın sovet dövründə
işıq üzü
görən nəşrlərində
dinlə bağlı hissələr çıxarılmış,
yaxud dəyişdirilmişdir.
“Bəkil oğlu
İmran boyu”nda İmran düşmənlə
təkbətək qurşaq
tutur. Düşmən ondan çox
güclü olur.
İmran görür ki, məğlub olacaq, Allaha bu cür dua
edir:
Ucalardan
ucasan, uca Tanrı!
Kimsə
bilməz necəsən,
uca Tanrı!
Sən Adəmə tac
verdin,
Şeytana lənət etdin,
Bir günahdan
ötrü qapından
qovdun.
Birliyinə sığındım, əziz Allah!
Xocam, mənə mədəd!
Dəyişdirilmiş variantda isə həmin məqam bu cür
göstərilir:
Öz bəxtimə sığındım
mən,
Mədəd, tale, səndən mədəd!
Ədalətə güvəndim mən,
Ədalətdən, həqdən mədəd!
Bu o deməkdir ki, o dövrdə məqsəd
uşaqların düşüncəsində
kömək dilənəcək
ilahi qüvvənin
Allah deyil, bəxt, ədalət, həmçinin
yaradıcı varlıq
kimi tanınan təbiət və s. qüvvələr olmasını
formalaşdırmaq idi.
“Ədalət” (adil) və “həqiqət” (haqq) sözlərinin Allahın
adlarından olmasını
nəzərə alsaq,
müəllifin ilkin variantda deyilənləri dolayısı ilə təsdiqləmiş olduğunu
görərik.
Bu kimi məqamlara
aid daha bir nümunə. “Bamsı Beyrək boyu”nda Qorqud ata Banıçiçəyi
Beyrəyə istəmək
üçün qızın
qardaşı Dəli
Qarcarın qapısına
gedir və deyir:
...Tanrının əmri, peyğəmbərin qövliylə
Aydan arı, gündən duru bacın Banıçiçəyi
Bamsı Beyrəyə diləməyə
gəlmişəm.
Digər variantda isə “Tanrının əmri, peyğəmbərin qövliylə”
ifadəsi “el adətincə,
xalq rəyincə” kimi dəyişdirilmişdir.
“Dəli Domrul boyu”nda belə bir epizod var. Dəli Domrul görür ki, camaat bir yerə
yığışıb ağlaşır. Nə baş
verdiyini soruşur, deyirlər ki, bir igid itirmişik,
al qanadlı Əzrayıl
onun canını aldı. Bu nüans nəşrdə belə qeyd olunur: “O zamanlar insanların avamlıq dövrü idi. Birisi ölsə elə
bilirdilər ki, onun canını göydən Allahın buyruğu ilə gəlmiş Əzrayıl
deyilən bir mələk alır”.
Beləliklə, Azərbaycan folkloru zaman-zaman sanki “yağışdan çıxıb,
yağmura düşmüş”,
qadağalara, qaydalara,
stereotiplərə boyun
əyməyə məcbur
olmuşdur. Bu qədər
aşınmalardan, daşınmalardan,
keşməkeşlərdən keçən milli-mənəvi
sərvətlərimiz hər
şeyə rəğmən
öz müvazinətini
itirməmişdir. Mətləbimizi
Dədə Qorqudun bir soylaması ilə bitirək:
Ölüm gəldikdə sizi
pak imandan ayırmasın!
Günahınızı adı gözəl Məhəmməd
Mustafaya bağışlasın,
xanım, hey!
Pərviz Axund
Mədəniyyət.- 2015.- 10
aprel.- S. 13.