Xalqımın toy kimi bir adəti var...
Ordubad toyları maraqlı xüsusiyyətləri ilə
fərqlənir
Ölkəmizin regionları milli adət-ənənələrin,
ayin və mərasimlərin özünəməxsus
cəhətləri ilə
seçilir. Ordubad
da zəngin mətbəxi, qədim adət-ənənələri olan
bölgələrimizdəndir. Bölgənin toy-düyünü minillik dəyərlərin
əsas elementlərini
özündə yaşadır.
Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin elmi işçisi Səadət
Məmmədova ilə
söhbətimiz bu barədədir.
- Səadət xanım, Ordubadın toy mərasimləri
hansı xüsusiyyətlərə
malikdir?
- İnsan həyatında
mühüm yer tutan toyun bir
sıra əxlaqi və estetik keyfiyyətləri özündə
birləşdirən mərasimləri
var. Azərbaycanın bütün
tarixi-etnoqrafik zonalarında
olduğu kimi, Ordubad rayonunda da toy mərasimi bir neçə mərhələdən ibarətdir. Əvvəlcə oğlanın valideynləri
hər hansı bir qızı oğluna almaq üçün niyyət
edir. Bu məqsədlə
çaylaqdan bir daş gətirib evin küncünə qoyar və gözləyərlər.
Əgər yaxın müddət
ərzində ailənin
həyatında xoşagəlməz
bir hadisə baş verərsə, daşı küncdən götürüb atırlar.
Bununla da niyyət pozulur. Bu da
sirr olaraq ata və ana
arasında qalır.
Əksinə, daşın küncə
qoyulmasından sonra ailənin həyatında hadisələr yaxşılığa
doğru gedərsə,
demək, bu, niyyətin xeyirli olduğuna işarədir.
Bu halda valideynlər
niyyətlərini ailənin
digər üzvlərinə,
qohum-əqrəbalarına bildirərlər.
İlk olaraq oğlanın anası, bacısı və yaxud xalası elçi gedir. Bu elçilik gizli keçdiyi üçün
buna “ağızarama” da deyilir. Məsələni qızın atasına
və yaxud onu əvəz edən ailə başçısına çatdırmaq
xahiş olunur. Əgər qızın atası bundan imtina edirsə,
niyyət baş tutmur və məsələ bağlanmış
olur. Buna el arasında “bir daş altdan, bir daş üstdən”
deyirlər. Qız evinin
rəyi müsbət olduğu halda isə təyin olunan gün oğlanın qohum və dostları arasından seçilmiş
nüfuzlu adamlar elçiliyə gedirlər.
Oğlanın atası öz
adamlarının arasından
bir nəfəri “vəkil” seçir. Qız tərəfindən də
“vəkil” təyin olunur. Sonrakı mərhələlərdə elçiliyi “vəkillər”
davam etdirirlər.
Çünki bəzən “hə”
cavabı iki-üç
elçilikdən sonra
verilir.
- Tərəflər razılığa
gəlirsə, proses sonra necə davam edir?
- Növbəti elçilik
“hə vermə”, “söz kəsdi”, “söz almaq”, “bəlgə” və yaxud “nişan” adlanır. Əvvəlki elçiliklərdən fərqli olaraq, bu zaman elçilərin
sayı bir qədər çox olur. Qız üçün bir ədəd qırmızı qaşlı
qızıl üzük
və bir ədəd baş örtüyü - “çarqat”
(yaylıq) gətirilir.
XX əsrin 60-cı illərindən başlayaraq
qırmızı qaşlı
üzük “barmaqcıq”,
qaşsız üzüklə
əvəz olunur.
Qız tərəfinin vəkili “hə” deyəndən sonra oğlanın bacısı xonçaları
açır və üzüyü qızın
barmağına taxır,
yaylığı da başına örtür.
Qızın anası üzük
taxana hədiyyə verir. Bundan sonra xonçalardakı
şirniyyatlar hamıya
paylanır. Buna da “ağız şirinetmə” deyilir.
“Hə” alınandan və “şirni içmə” mərasimindən
sonra, yəni birinci həftənin şənbə günü
“şənbə tabağı”
və yaxud “işıqlıq” adlanan mərasim keçirilir. “Şənbə tabağı”na güzgü, lampa, qızıl zinət əşyaları,
paltarlar və şirniyyat qoyulur. Bu ərəfədə oğlanın “vəkil”i kəbin kəsdirir. Bu da oğlanın
qız evinə ayaqaçdısı hesab
olunur.
- Toya hazırlıq zamanı hansı ayinlər icra olunur?
- Toydan bir gün
əvvəl oğlan evi qız evinə
xına göndərir.
Qızın yanına həmin
gecə cavan qızlar və yaxın rəfiqələri
ziyafətə dəvət
olunur. Bu mərasim “qız başı” adlanır.
Camda isladılmış xına
gəlinin başına,
əlləri və ayaqlarına yaxılır.
“Xınayaxdı” mərasimi çox şən və maraqlı keçir.
İştirakçılar çalıb-oxuyurlar və
kişi paltarı geyinib oyun göstərirlər.
Gəlinin ata evindən çıxmasından dörd
saat əvvəl oğlan evindən qadın nümayəndələr
gəlib gəlini bəzəyirlər. Buna da
el arasında gəlin
bəzəyi - “qaş
aldı” deyirlər.
Gəlin
köçən günü
qız evində çalıb-oynayırlar. Oğlan tərəfi musiqinin müşayiəti ilə
qız evinə yaxınlaşanda, buradakı
musiqiçilər öz
yerini oğlan evinin musiqiçilərinə
verir. Ordubad rayonunda gəlini
axşam saat 10-11 radələrində gətirirlər.
Gəlin
evdən çıxan
zaman məcməyidə
bir neçə şam yandırır və üstünə süzgəc çevirirlər.
Başına qırmızı yaylıq salan gəlin bu süzgəcin
üstünə çıxır.
Oğlanın bacısı gəlinin
başının üstünə
yeddi cür ipək parçanı qayçı ilə doğrayıb tökür.
Bu simvolik olaraq
gəlinin dilinin gödək olması üçün icra olunur. Gəlinin qaynı isə
onun belini bağlayır. Bu ayin rəmzi olaraq gəlinin belinin möhkəm olması və bununla yeni nəsil
gətirməsi mənasını
daşıyır.
Daha sonra qaynı gəlinin başına imkanına görə pul qoyur. Bu da “süd
pulu” adlanır və gəlinin anasına çatır.
Sonra gəlinin yaxınlarından
biri (atası, əmisi və s.) qıza xeyir-dua verir. Oğlan və qız
yengələri gəlini
süzgəcdən düşürüb,
birinin əlində güzgü, o birinin əlində yanan lampa qoluna girib
evdən çıxarırlar.
Bu da gəlinin
yolunun işıqlı
olması deməkdir.
- Gəlin yeni ocağa gələndən
sonra yerinə yetirilən adətlər nə ilə fərqlənir?
- Gəlin onun üçün hazırlanmış
otağa keçir, amma oturmur. Çünki adət üzrə qayınana-qayınata ona “diz dirəyi” verməlidir. “Diz dirəyi” üçün müxtəlif
hədiyyələr (üzük,
palaz, inək, arı pətəyi və s.) vəd olunandan sonra o əyləşir. Əgər gəlin
gələn həyətdən
çeşmə axırsa,
onda “bu çeşmə sənin
olsun”, yəni həyatın su kimi axarlı və aydın olsun deyilir. Gəlinlə gələn yengələr
üçün çay
süfrəsi açılır.
Gəlin
üçün şirin
çay gətirilir.
O, çaydan bir qurtum içir, sonra oturanların hərəsi bu çaydan içib dağılışırlar. Qızla gələn
yengələr oğlanın
valideynlərinə gözaydınlığı
verirlər. Bu da “xətircamlıq” adlanır. “Xətircamlıq”
üçün oğlan
evi yumurta çilov bişirib bəy-gəlinə verirlər.
Toy gününün səhərisi
“duvaqqapma” mərasimi keçirilir. Bu mərasimə
oğlan evinin qonaqları ilə bərabər qız evindən də adamlar dəvət olunur. Süfrəyə
beş nimçə
ballı qayğanaq və südaşı qoyulur. Bu da
“toy beçə” adlanır.
Yengələr gəlinin başına
qırmızı duvaq
salır və qonaqların arasına gətirirlər. Bir oğlan
uşağına iki oxlov verilir. O, oxlovla gəlinin başından duvağı
götürüb bar verən
ağacın başına
atır. Beləliklə, mərasim başa
çatır, gəlin
ailənin üzvü
hesab olunur.
Savalan Fərəcov
Mədəniyyət.- 2015.- 6
fevral.- S. 15.