Budur, gəldi bahar
fəsli...
Novruz Azərbaycan xalqının ən
qədim bayramlarından biridir. Baharın qarşılanmasını, həyatın
canlanıb hərəkətə gəlməsini simvolizə
edən Novruzun müxtəlif ayinləri daha əski çağlardan
qeyd olunub. İnanclar sisteminin zaman-zaman dəyişikliyə uğraması Novruz rituallarına da
münasibəti fərqli istiqamətlərə yönəldib.
Hətta irihəcmli folklor örnəklərində
təhriflər olduğunu görmək mümkündür. Fəsil dəyişikliyinin
təbiətlə deyil, hansısa dini motivlərlə bağlanması halları
baş vermişdir.
Belə müdaxilələr isə minillik
adət-ənənələrin kölgədə qalması ilə
nəticələnmişdir.
Ancaq elin yaddaşından qopan deyimlərdə, eləcə də bir çox ədəbi nümunələrdə Novruz bayramı ilə bağlı məqamlara rast gəlmək olur. Türk dünyasının mənəviyyat abidəsi “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında bilavasitə Novruzdan bəhs olunmasa da, bayramın bir çox elementləri ilə tez-tez qarşılaşırıq. Xüsusilə də odla bağlı məqamlar əski inanclar sisteminin əlamətlərini qoruya bilmişdir. Daha bir mədəni abidəmiz olan “Koroğlu” dastanında da bilavasitə Novruzla bağlı məqamlara rast gəlinmir. Burada qarşılaşdığımız şeir və ya nəsr nümunələrində daha çox baharın gəlişindən bəhs olunur.
Ümumiyyətlə, ozandan
aşığa keçid dövründə
Novruz bayramı da tədricən
öz fəlsəfəsinə qovuşmuşdur. Bu daha çox baharla, bayram ovqatı ilə
bağlı şeirlərdə müşahidə olunur. Orta əsrlərdən
üzü bəri Azərbaycan
aşıq şeirində Novruzun bu və ya digər ayinlərini
əks etdirən, yəni baharın gəlişinə sevinən
xalqın istəklərini, əhvalını əks etdirən
nümunələr çoxdur. Ustadlar ustadı
sayılan Abbas Tufarqanlı yazır:
Duman, gəl get bu dağlardan,
Dağlar
təzə bar eyləsin.
Yaxud:
Duman, gəl get bu dağlardan,
Bahar gəldi,
qar əylənməz.
Deməli, dağların, bağ-bağatın
“təzə bar eyləməsi”
üçün qar-borandan
xilas olmaq, bahara qovuşmaq lazımdır. Aşıq-şair həm də
bu qənaətə gəlir ki, bahar gəldisə, artıq qar duruş gətirə bilməz. Meydan gül-çiçəyindir.
Öz ustadnamələri ilə məşhur olan, adı aşıq şeirimizə qızıl
hərflərlə həkk
olunan Xəstə Qasım baharın gəlişi ilə insanın ruhunun da təravətləndiyini,
həyat eşqinin artdığını, hislərinin
coşduğunu qeyd edir:
Budur, gəldi bahar vaxtı,
Sinəm
oldu yarın taxtı,
Soyuldu bülbülün rəxti,
Gül, başına
dolandığım.
Dədə Ələsgər baharın
gəlişi ilə dağların al-əlvan libasa büründüyünü
yazır:
Bahar fəsli, yaz ayları gələndə
Süsənli, sünbüllü, lalalı
dağlar...
Yaxud:
Çərşənbə günündə,
çeşmə başında
Gözüm bir alagöz xanıma düşdü.
Burada da bayramın səhəri - çərşənbədə xanımların su üstündən atlamağa
getməsi, bulaqdan su gətirməsinə işarə vurulur. Eyni zamanda
aşiqin öz sevgilisinə qəlbini açması da bahara təsadüf edir.
Baharda “eşq odu” ilə
sinəsi çağlayan,
İsmi Pünhana sevgisi ilə dillərdə dastan olan Molla Cümə
də baharın qüdrətindən bəhs
edir:
Bahar fəsli irmaq kimi çağlayıb,
Eşq oduyla ciyərimi dağlayıb,
Mənsur
kimi qollarımı bağlayıb,
Məni dara çəkən yerdi bu yerlər.
Bunlardan əlavə aşıq şeirində ənənəvi
olaraq “Bayram günləri” rədifli şeirlər də mövcuddur. Bu rədifdə
bir çox aşıq-şairlər divanilər
yazmış və elin toy-düyünlərində,
bayramlarda şövqlə
çalıb-oxumuşlar.
Aşıq gərək xalqa
tərif yaza bayram günləri,
Əlində saz, şirin avaz gəzə bayram günləri.
El nəfinə yaxşı danış, eşidən
əhsən desin,
Gülür yenə novbahartək üzə bayram günləri.
Aşıq Şəmşirdən təqdim
etdiyimiz bu nümunədən də göründüyü kimi,
el sənətkarı gərək
bayram günlərində
əlində saz xalq arasında dolaşsın, hikmət söyləsin, insanların
sevincinə sevinc qatsın.
Koroğlu aşığı Umbay
Axundov Novruzda insanların sanki azadlığa çıxdığını,
bunun da sevincə səbəb olduğunu vurğulayır:
Necə
də şirin yaraşır sözə bayram günləri,
Nə qədər
sevinc gətirir üzə bayram günləri.
Yaranandan
insan oğlu azadlığa təşnədi,
Səadətnən qismət olsun sizə bayram günləri.
Göründüyü kimi, aşıq tarixən şaman funksiyasını yerinə
yetirmiş, yaxşı
gündə də, dar gündə də el-obanın ümid yeri olmuşdur. Aşığın sələfi olan
ozan da qolça
qopuzunu sinəsinə
basmış, igidləri
öymüş, oğuz
elinin birliyi, xoşbəxtliyi üçün
Allaha dualar etmişdir. Aşıq el xanəndəsidir. Bu baxımdan el şənliklərini,
bayramlarını aşıqsız
təsəvvür etmək
çətindir. Novruz bayramında
aşıqlarımız baharı
qarşılayan, həyata
köklənən insanlara
əlavə güc vermişdir. Çünki saz və Novruz
bayramı qədim-qayım
ənənələrdən qaynaqlanır və hər ikisi milli-mənəvi dəyərimizdir.
Pərviz Axund
Mədəniyyət.- 2015.- 18 mart.-
S. 15.