Humay - “təkayaqlı qərinə”

21 mart 1906-cı il Səməd Vurğunun doğum günüdür

Səməd Vurğunun «Komsomol poeması» onun yaradıcılığında xüsusi yer tutur. Tədqiqatçılar bu əsəri 1930-cu illər Azərbaycan poeziyasında əlamətdar ədəbi hadisə hesab edirlər.

Şair əsərdə bir sıra xarakterlər yaratmışdır. Bu xarakterlər inamı, əqidəsi, hadisələrə münasibəti, dünyagörüşü ilə bir-birindən xeyli dərəcədə fərqlənirlər. Lakin onların hamısı həyatda vardır. Səməd Vurğun da onları məhz həyatdan əsərə gətirmişdir.

Poemada bu xarakterlər bir-birinə əks olan iki qütbdə birləşmişlər: bolşeviklərin çağırışı ilə yeni bir cəmiyyət yaratmaq uğrunda mübarizə aparanlar və əvvəlki cəmiyyətin silaha sarılaraq dağlara çəkilən nümayəndələri. Qarşı-qarşıya durmuş bu tərəflərdən birini Bəxtiyar və onun komsomol dəstəsi, digərini isə Gəray bəy və köhnə quruluşun tərəfdarları təmsil edir. Lakin baş verən hadisələr bu iki tərəfin bir-birilə apardığı ölüm-dirim savaşları ilə məhdudlaşmır. Komsomolçu Cəlalla Gəray bəyin qızı Humayın qarşılıqlı məhəbbəti poemanın əsas xəttini təşkil edir.

Səməd Vurğunun əsərdə böyük məhəbbətlə yaratdığı obrazlardan biri də məhz Humaydır. Şair onu bu cür təqdim edir:

Humay düşündürür, Humay ağladır...

O nə Tatyanadır, nə Ofelyadır.

Həyata gəldiyi o gündən bəri

O küskün baxışlı qara gözləri

Nələr düşündürür... Onun həyatı.

Sevgisi, taleyi, müqəddəratı

Hər zaman andırır vərəmli bir qış.

Bütün diləkləri gözündə qalmış.

Bu kənd qızı çox kövrək bir ruhda böyümüş, gözünü açandan sazın və çoban neyinin səsini, bir də quşların nəğməsini eşitmişdir. Neyin səsini eşidəndə onun gözləri yaşarır. O, heç vaxt böyük şəhərlərin səs-küyünü görməmiş, bəlkə də ömründə bir kitab belə oxumamışdır. Bütün bunların müqabilində o, saf azərbaycanlı qızı, sevgisinə sadiq insandır.

Şair bu əyalət qızının həyatda hələ bərkimədiyini bir misra ilə ifadə etmişdir:

Humay təkayaqlı bir qərinədir.

Sazın və çoban neyinin səsi, yaslı gəlinlərin ağı deyib ağlaması, kənd həyatına məxsus digər mərasimlər Humayın gündəlik gördüyü və eşitdikləridir. O, səhərlər başqa kənd qadınları kimi səhəngi götürüb bulaqdan su gətirir, ev işləri ilə məşğul olur.

Şair onun axşamlarını isə belə təsvir edir:

Qaranlıq döşünü gərdiyi zaman

Onun da ruhuna qaranlıq çökür.

Çırmayıb qolunu itə yal tökür;

Qapının ağzında paltar-palazdan

Nə varsa içəri götürür asta,

Cehiz sandığına bir qıfıl vurur...

Humay, eyni zamanda öz kökünə, mənsub olduğu xalqın adət-ənənələrinə möhkəm tellərlə bağlıdır.

O, Cəlalı böyük bir məhəbbətlə sevir, lakin atasının razılığı və xeyir-duası olmadan ailə qurmaq istəmir. Buna görə də Cəlalın qoşulub qaçmaq barədə təklifini qəbul etmir.

Azərbaycanda müxtəlif səbəblər üzündən qızın qaçırılması halları olmuşdur. Bu səbəblərdən biri azad və qarşılıqlı məhəbbətin valideynlər tərəfindən qəbul edilməməsi ilə bağlıdır. Tərəflərdən biri və ya hər ikisi bu işə razılıq vermədikdə oğlanla qız son vasitə kimi qaçmalı olmuşlar. El arasında bu, «qoşulubqaçma» adlanır. Humayla Cəlal da belə bir yol seçə bilərdilər. Cəlal da əvvəlcə belə bir fikrə düşür. Onun «Qoşulub qaçmaq! Başqa bir iqlimə doğru yol açmaq!» təklifinə Humayın cavabı öz kökünə bağlı azərbaycanlı qızının həqiqi ürək sözləridir:

- Yox, Cəlal, olmadı. Şahiddir hamı,

Görürkən yuxuda qaçaq babamı

Hönkürüb ağlaram əlimdə yaylıq...

Bəlkə də bir günlük səfərə getmək,

Eşq üçün babamı atıb, tərk etmək

Ölümdən yamandır el-gün içində...

Sən onu axtar,

Hər nə sözün var

Özüylə danış

Nə yad, nə tanış

Gülməsin ona...

Göründüyü kimi, Humay övlad adını şərəflə daşıyır, «eşq üçün», öz nəfsi üçün atasını atmır, istəmir ki, atası el tənəsinə məruz qalsın, düşmən ona gülsün. Humay burada özünü azərbaycanlı qızı kimi təsdiq edir.

Görkəmli ədəbiyyatşünas Georgi Lomidze bir münasibətlə oxucuya cavab olaraq belə yazmışdır: «Mənə aydın deyildir ki, nəyə görə eyni zamanda həm insan, həm də millətin nümayəndəsi sayılmaq olmaz?.. Cəmiləni (Çingiz Aytmatovun «Cəmilə» povestinin qəhrəmanı nəzərdə tutulur - A.B.) öz çətin, özünəməxsus taleyi ilə, onun cəlb olunduğu konfliktli mübarizə xüsusiyyətləri ilə başqa bir diyara, deyək ki, Rusiyaya, Belorusiyaya, Latviyaya, yaxud Moldaviyaya köçürün. Cəmilə obrazı solğunlaşacaq, öz mahiyyətini itirəcəkdir. Onun öz zəmini ilə bağlı iztirabları, əzabları, axtarışları inandırıcı görünməyəcəkdir».

Görkəmli tədqiqatçının bu sözlərini eyni ilə Humaya da aid etmək olar. Humayın hərəkətini yalnız onun özü, yəni azərbaycanlı qızı edə bilərdi. Bəlkə də bu, başqa birisi üçün təəccüblə qarşılanardı...

Atasının onu çox istədiyi üçün Cəlala verəcəyinə Humayda dərin bir inam vardı. Humayın faciəsi də elə bunda idi. Burada o, bir xarakter kimi Cəlalla birləşir. Cəlal kimi o da unudurdu ki, Gəray bəy heç vaxt qızını özünə düşmən hesab etdiyi adama verməz.

Qeyd etdiyimiz kimi, Humay mənsub olduğu xalqın adət-ənənələrinə möhkəm tellərlə bağlıdır. O, xalq arasında geniş yayılmış inam və inanclara müraciət edir, bununla da sonrakı həyatına bələd olmağa çalışır.

Humayın öz bəxtini sınamaq üçün suya iynə salması, qapı pusmağa getməsi ən qədim qaynaqlara söykənir. Bunlar, eyni zamanda Azərbaycan etnoqrafiyasının öyrənilməsi baxımından əhəmiyyətlidir və şairin bu sahədə dərin bilik və məlumata malik olduğunu göstərir.

Xalqımız arasında belə bir inam yaşayır: «İlin, ayın axırında bulaqdan, yaxud axar sudan «lal su» gətirilir... Suyu qaba töküb iki iynənin ulduzlu tərəfinə pambıq dolayır və hərəsini bir tərəfdən suya salırlar. Sonra iynələrin hərəkəti ilə mülahizələr söyləyirlər. Uğurlu halda iynələr müxtəlif səmtlərə hərəkət etsələr də, axırda bir-birinə yaxınlaşıb bitişirlər. Əksinə olanda isə iynələr o tərəf, bu tərəfə hərəkət edir və bir-birinə qovuşmurlar» («Nəğmələr, inanclar, alqışlar», Bakı, 1986).

Bu falın əyani şəklini «Komsomol poeması»nda görürük: Humay qabdakı suya iki sancaq salmışdır. Pambıqlı sancaqlar bir-birini suyun üstündə qovurlar. Bu cansız əşyalar üz-üzə gələndə Humayın sevinci aşıb-daşır, rəngi açılır, taleyi gülür, «üzündən, gözündən məna tökülür». Bu yerdə şair sual edir:

Bu bayram axşamı, bu əziz gündə

Humay ürəyində nəyi tutmuşdur?

Elə bu vaxt sancaqlardan biri suya qərq olur. Bundan sonra Humayın vəziyyəti də dəyişir. Qışqırmaq istəyir, lakin səsi çıxmır. Ürəyi döyünür, gözləri qaralır, nəfəsi təngiyir:

Cəlalın başında xəta var, deyə

Sinəsi töyşümüş qapıya çıxır.

Əlini qaldırıb yalvarır göyə,

Qəlbini yerlər də, göylər də sıxır.

Humay bu vəziyyətdə yenə xalq inamına pənah aparır. O, «qapı pusmağa gedir: «Axır çərşənbə günü...axşamçağı qonşuların qapısını pusurlar. Qapıya yaxınlaşarkən eşidilən ilk sözü yozub, bəxt haqqında müəyyən mülahizələr söyləyirlər. «İşığı yandır», «yaxşı olacaq» və s. olarsa, hər şeyin yaxşı olacağı güman edilir. Əksinə «söndü», «viran qalsın» və s. kimi sözlər eşidiləndə pis tərəfə yozulur» («Nəğmələr, inanclar, alqışlar»).

Şair bu xalq inamını poeziya dilinə çevirir:

Qayda belədir ki, birinci kərə

Xeyir söz eşitsə şad olacaqdır;

Yaman söz eşitsə yenə qəmlərə

Qərq olub, içində qovrulacaqdır.

Humay qorxudan yarpaq kimi əsir. O, necə xəbər eşidəcəkdir? Bu dəfə tale Humayın üzünə gülür, içəridən gələn səs onu göylərə qaldırır: «Toyunu görək!»

Bu iki kəlmə Humaya bütün dərdlərini unutdurur, onun gözlərində hər şey-dağlar, daşlar, adamlar daha da gözəlləşir, quzey qarı bir çəmənə çevrilir:

De, qız nə eşitsə yaxşıdır birdən?

Kimsə öz oğluna: «Toyunu görək!»

Humay bir quş kimi durdu yerindən,

Sıçrayıb göylərə qanad gərərək,

Bir anda seyr edir asimanları,

Ay kimi göylərə qız şəfəq yayır;

Öpür, alqışlayır, hey salamlayır

Dağları, daşları, sıx ormanları...

Xalq inamının obrazın əhvalına bu cür uyğunlaşdırılması şairin poetik məharətini əks etdirir.

Baş verəcək hər hansı bir hadisəni əvvəlcədən yuxuda görmək, yaxud yuxu yozmaq da xalqımıza məxsus inamları əks etdirir. Gəray bəy Cəlalı öldürür. Elə həmin gecə Humay dəhşətli bir yuxu görür. Bu cür yuxulara el arasında «qarabasma» da deyirlər. Şair də bu ifadədən istifadə etmişdir:

Humayı basmışdır yuxuda qara,

Yazıq boğazından çəkilir dara...

Pəncəli, caynaqlı anaş qaraquş

Götürüb Humayı göylərə uçmuş.

Humay bu vəziyyətdə yuxudan oyanır və hiss edir ki, Cəlalın başında bir xəta vardır. Bu yuxu Cəlalla yanaşı, həm də Humayın gələcək faciəsinə işarədir.

Humay müəllifin sevimli obrazlarındandır. Şair bu obrazı sevə-sevə yaratmış, sonradan yazdığı bəzi əsərlərində yenidən onu xatırlamışdır.

Adilxan Bayramov,

filologiya elmləri doktoru

Mədəniyyət.- 2015.- 20 mart.- S. 12.