“Lətif”dən “Dərs”ədək

Ekran önündə yaranan düşüncələr

Hansısa Hollivud ulduzu deyib ki, əgər filmdə səninlə birlikdə əsas rollara uşaq çəkilirsə, uğurdan gözünü çək. Öz obrazını nə qədər böyük məharətlə yaratsan da, onların kölgəsində qalacaqsan. Müəyyən qədər mübahisəli fikirdir. Amma nəzərə alsaq ki, uşaqlar çox məqamda öz hisslərini daha təbii, çərçivəyə salmadan izhar edirlər, bu məqamda həmin fikrin müəllifi ilə razılaşmaq lazım gəlir. Uşaq filmləri bir yana, böyüklər, ya da ailəvi nümayiş üçün nəzərdə tutulan bir çox filmlər var ki, onların adı çəkiləndə ən birinci uşaq qəhrəmanlar yada düşür.

Dövrünün qəhrəmanı Lətif və könüllər fatehi İsmayıl

1930-cu ildə çəkilmiş «Lətif» filmi Azərbaycanda kolxoz quruculuğu dövründə kollektiv təsərrüfat yaradan sadə kəndlilərdən və buna mane olmağa çalışanlarla mübarizədən bəhs edir. Rejissor Mikayıl Mikayılovun kinoda ilk müstəqil işi olan filmin baş qəhrəmanı isə Lətif adlı balaca oğlandır. Film sonralar görkəmli kino rejissoru olacaq və həyatı faciə ilə bitəcək Lətif Səfərovun oynadığı baş qəhrəmanın qoçaqlığından bəhs etsə də, uşaqlar üçün nəzərdə tutulmayıb. Maraqlıdır ki, sırf ideoloji təbliğat məqsədi güdən səssiz film sonralar bərpa edilsə də, ona hətta musiqi bəslənsə də, milli kinematoqrafiya tarixinin bir faktı olaraq da maraq doğurmadı. İdeoloji dəyərləri dəyişdiyindən bu gün «Lətif» filmi daha çox Lətif Səfərov adlı rejissorun kinoda ilk işi baxımından əlamətdardır.

50-ci illərin sonu həm də «Ögey ana» filmi ilə yadda qaldı. Kinorejissor Həbib İsmayılovun filmini bu gün də böyüklü-kiçikli hər birimiz maraqla seyr edirik. Eləcə də bir fakt faktlığında qalır ki, Azərbaycan tamaşaçısı «Ögey ana» filminə dəcəl və diribaş olduğu qədər də ağıllı İsmayılın (Ceyhun Mirzəyev) taleyi ilə maraqlandığına görə baxır. «Lətif»dən fərqli olaraq «Ögey ana» filmi əbədi və bəşəri bir mövzuya, qadın xislətinin ən uca məqamına - özgə qadının övladına əsl ana olmaq hünərinə həsr olunduğu üçün heç vaxt aktuallığını itirməyəcək.

Hər cür müqayisə nöqsanlı sayılsa da, qəribədir ki, «Ögey ana» filmi ilə uşaq ikən milyonların sevgisini qazanan İsmayıl rolunun ifaçısı Ceyhun Mirzəyev də Lətif Səfərov kimi ömrünü kinoya həsr etdi, peşəkar rejissor kimi maraqlı filmlər çəkdi və tamam fərqli səbəbdən də olsa, onun kimi qısa ömür yaşadı.

Cəbiş müəllimin «Şərikli çörək» bölüşən şagirdləri

Azərbaycan kinematoqrafında Böyük Vətən müharibəsi mövzusunda çəkilmiş ən yaxşı filmlərdən ikisi - arxa cəbhə Bakısına həsr olunmuş «Bizim Cəbiş müəllim» və «Şərikli çörək» filmləridir.

Həsən Seyidbəylinin «Bizim Cəbiş müəllim» filminin baş qəhrəmanı saf adam, vətənpərvər insan olan Cəbiş müəllim, bir də onun dərs dediyi qonşu uşaqlarıdır. Hər biri müxtəlif ailədə böyüyən Namiqin də, Makedonun da, Bakıya köçkün gəlmiş Tanyanın da uşaqlığını əlindən alan, atasız qoyan, yurdundan perik salan müharibədir. Lakin ölkənin belə bir dar günündə də onların Cəbiş müəllim (Süleyman Ələsgərov) kimi yumşaq qəlbli, həm də insanlıq dərsi deyən müəllimi, mühəndis Nəcəfov (Muxtar Maniyev) kimi valideyni, hətta xırda alverlə yaşamağa alışmış, o dövrün nəzərində tüfeyli damğası daşıyan Suğra xala (Nəsibə Zeynalova) kimi yad millətdən olan yeniyetməyə analıq edəcək ürək sahibi olan hamisi var.

Şamil Mahmudbəyovun «Şərikli çörək» filminin uşaq qəhrəmanları isə həyata daha yaxındırlar. Ağılkəsməz yaşlarında qismətlərinə düşən müharibə onları bir az amansız, bir az diribaş, bir az da vaxtından əvvəl çoxbilmiş edib. Gena oğurluğu da bacarır, Arif anasının Vaqif üçün də verdiyi pulu özünə saxlamağı rəva bilir, qonşu üçün bir yaxmaca yun didməyə razılaşan Leyla didilməmiş yunu didilmişlərin arasına basır, o həm də darıxanda dizinə yaylıq bağlayıb, onu gəlincik kimi oynadacaq qədər geniş təxəyyülə malikdir. Həyət uşaqları birləşib ağ çörəklə povidla yeyən totuq qonşu uşağına «çörək verən özü çıxsın, verməyənin gözü çıxsın» deyə qarğış da edə bilirlər. Baş qəhrəman Vaqif (Kamran Rəcəbli) hər əziyyətə qatlaşmağı bacardığı kimi, itmiş çörək kartoçkasına düşən çörəyi dostları arasında ürəklə bölüşdürür. Onlar uşaqdırlar, üzləşdikləri müharibə dəhşətində uşaq qalmağı bacarmaq istəyən, amma yaşından tez böyüyən uşaqlar. Yaşadığı şəhərdə öz çörək payını itirən və tapan uşaqlar.

Tarixə düşən cəngavərlər və «Pəncərə»

80-90-cı illərdə uşaqlara həsr olunmuş iki film də var ki, insanı düşünməyə, gənc nəslin taleyindən ötrü narahat olmağa vadar edir. Ənvər Əblucun «Qara gölün cəngavərləri» filmi Süleyman Vəliyevin bir zamanlar çox məşhur «Şor cüllütü» povesti əsasında ekranlaşdırılıb. Neft mədəninin böyründə salınmış qara rəngə boyanmış qəsəbədə yaşayan neftçilərin güzəranından, onların inqilabi fəaliyyətindən uşaq dili ilə söz açan, bu mücadiləyə uşaq baxışı ilə nəzər salan bir filmdir.

1991-ci ildə Həsən və Ənvər Əblucun çəkdikləri «Pəncərə» filmi də çətin tale yaşayan uşaqlar barədədir. Amma bu uşaqlar ailədə bəxti gətirməyən, düşdükləri internatda mənəvi iztirablara düçar edilən, əzilən, haqqı tapdanan uşaqlardır. «Pəncərə» qapalı tədris müəssisələrindəki mövcud təlim-tərbiyə sisteminə etiraz, uşaqları mənən sındıran, intihara sürükləyən sistemin kökündən dəyişməsini tələb edən sos çağırışıdır.

Bizim dövrün «Haray»ı, «Ağ atlı oğlan»ı və «Dərs»i

Tale elə gətirdi ki, 90-cı illərdən başlayaraq, Azərbaycanda yenə müharibə (Qarabağ) mövzusunda filmlər çəkildi. Təbii ki, xalqın taleyini ox kimi dəlib keçən bu hadisələr ekran həllini taparkən uşaqların taleyindən yan keçə bilməzdi.

Oruc Qurbanovun Nüşabə Məmmədovanın eyniadlı povesti əsasında çəkdiyi «Haray» filmi Xocalı faciəsini yaşamış bir bacı iki qardaşın qismətinə düşən iztirablardan bəhs edir. Düşmən əhatəsində qalan qardaşlar əsirlikdənsə intihara üstünlük verirlər. Təəssüf ki, nə «Haray», nə də balaca Muradın cəbhədə göstərdiyi igidlikdən bəhs edən, nikbin sonluqlu «Ağ atlı oğlan» bədii lenti Azərbaycan hüdudlarını aşaraq bizim həqiqətləri olduğu kimi çatdıran ekran əsəri səviyyəsində olmadığından bu filmlərə elə özümüz baxmaqla kifayətlənirik. Deməli, bu mövzuya yenidən qayıtmağa, bədii təsir gücü ən azı «Şərikli çörək» qədər olacaq filmlərə ehtiyac var.

«Dərs» filmi 2015-ci ildə istehsal olunub. Rafiq Əliyevlə Cavid Təvəkkkülün filmi artıq müxtəlif kino festivallarında göstərilir. Film 7-ci sinif şagirdlərinin qarşılıqlı münasibətindən, onların məktəbdən müstəqil həyata daşıyacaqları insanlıq sınağından necə keçdikləri barədədir. Üstəlik, bu günün şəhər uşaqlarının düşüncəsini, həyata baxışını əks etdirən Tamerlan Ağayev, Aliyə Əliyeva, Rəşid Əliyev və Ayna Zərbəliyevanın inandırıcı yaratdıqları zəmanə uşaqları hamımıza tanışdır. «Dərs» də öz növbəsində biz böyüklərə onları anlamaq dərsi keçir.

* * *

Baş qəhrəman olmasa da, əsas qəhrəmanları uşaqlar olan filmlər çoxdur. Biz onların arasından 1 İyun - Beynəlxalq Uşaqları Müdafiə Gününün ruhuna daha çox uyğun gələnləri seçdik. Axı, müdafiə də mənası geniş olan kəlmədir. Bizcə, ən böyük müdafiə sevib anlamaqdır. Sevilib başa düşüldüyünü uşaqlıqdan bilənlər güclü olurlar.

Gülcahan Mirməmməd

Mədəniyyət.- 2016.- 1 iyun.- S.13