Suraxanı
rayonunun sosial-iqtisadi inkişafı: real vəziyyət və
perspektivlər
Bakının 12 rayonunun hər birinin maraqlı keçmişi, inkişaf tarixi var. Bu sırada paytaxtın cənub-şərqində yerləşən, ərazisinin bir qismi (13 km) Xəzər dənizi ilə əhatə olunan Suraxanı rayonu da məxsusi yerə malikdir. Suraxanı ərazisinə görə (122 kvadrat kilometr) Bakının 5-ci, əhali sayına görə (210 min nəfər) 6-cı rayonudur. Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi nəticəsində yurd-yuvasından didərgin düşmüş soydaşlarımızın təxminən 30 mini də burada məskunlaşıb. Rayonda 6 qəsəbə (Əmircan, Bülbülə, Qaraçuxur, Hövsan, Yeni Suraxanı, Zığ) var. 60-dək iri sənaye müəssisəsi, 35 məktəb, bir o qədər məktəbəqədər tərbiyə müəssisəsi, 8 mədəniyyət evi, 7 kitabxana, 17 səhiyyə müəssisəsi fəaliyyət göstərir.
Bu yığcam statistikanın arxasında isə zəngin tarix və onu dolğunluğu ilə tamamlayan müasir inkişaf, sosial-iqtisadi, mədəni sahədə əldə olunan nəticələr və təbii ki, həlli vacib problemlər də var.
Tarixdən bu günə
Suraxanı (sovet dövründə Orconikidze adlanıb) rayonu 1920-ci ildə təşkil edilib, amma tarixi yüzilliklərin öncəsinə gedib çıxır. Suraxanı Abşeron yarımadasında ən qədim yaşayış məskənlərindəndir. Ölkəmizi Odlar Yurdu kimi tanıdan “Atəşgah” məbədinin burada yerləşməsi də bu tarixin qədimliyini göstərir. İlkin tarixi II-IIII əsrlərə aid edilən məbəd atəşpərəstliyin nişanəsi sayılır. Azərbaycan tarixən mədəniyyətlərin qovuşduğu, fərqli inancların yanaşı var olduğu diyar kimi tanınıb. Qərinələr ötdükcə Bakıya Şərqdən və Qərbdən gələn karvanlar özləri ilə fərqli mədəniyyətləri də gətirirdi. XVII-XVIII əsrlərdə müsəlman şəhərində hindistanlı zəvvarların atəşpərəstliyin yeni odunu yandıraraq bu məbədi inşa etməsi də Azərbaycandakı tolerantlığın nümunəsidir. Bu gün UNESCO-nun “Dünya irsinin ilkin siyahısı”nda yer alan, xarici turistlərin böyük maraq göstərdiyi məkan təkcə Azərbaycanı, Bakını deyil, eyni zamanda bu rayonu da dünyaya tanıdır. Ötən il ölkəmizin ev sahibliyi etdiyi ilk Avropa Oyunlarının məşəli də burada alovlanaraq şöləsini dünyaya yaydı.
Suraxanının adını tarixə yazan belə
misallar çoxdur. 1880-ci ildə Azərbaycanda ilk dəmir yolu
burada salınmışdı. 20 km-lik Bakı-Suraxanı polad
magistralı o zaman üçün texniki tərəqqinin
göstəricisi idi. Bu, Bakının neft erasına qədəm
qoyduğu, dünyanın gözünün bu torpağa
dikildiyi dövr idi. Neft bumunun fontan vurduğu əsas məkan da Suraxanı
torpağı idi. Milli burjuaziya burada təşəkkül
tapırdı. Əmircanlı Murtuza
Muxtarov, Şəmsi Əsədullayev kimi neftxudalar savab əməlləri,
elmə, mədəniyyətə xeyriyyəçiliyi,
inşa etdirdikləri memarlıq nümunələri ilə
tarixdə iz qoydular.
Azərbaycanın neft sənayesinin inkişafı
Suraxanı neft yatağı ilə bağlıdır. 1904-cü ildə
dünyada ilk dəfə burada neft yatağının sənaye
üsulu ilə istismarı başlanıb. 1994-cü ilin
avqustunda bu hadisənin 90 illiyinə həsr olunmuş mərasimdə
çıxış edən Prezident Heydər Əliyev Azərbaycan
sənayesinin, iqtisadiyyatının inkişafında
Suraxanı neftçilərinin böyük rolunu qeyd
etmişdi: “Suraxanı neft yataqlarının istismarı
respublikamıza böyük fayda vermişdir. Bu
tarixi salnamədə Suraxanı neftçilərinin xüsusi
yeri var. Suraxanı neftçiləri və bütün
suraxanılılar Azərbaycan tarixində özünəməxsus
yer tutmuşlar”.
Həmin çıxışdan bir ay sonra Azərbaycanda
yeni neft salnaməsinin səhifəsi açıldı. Dənizdə
neftçıxarmanın genişlənməsi ilə bərabər,
quruda neft yataqları da perspektivliyini saxlamaqdadır və bu
sırada Suraxanı yenə flaqmandır. 2006-cı
ildə Zığ və Hövsan yataqlarının işlənməsinə
dair beynəlxalq müqavilənin imzalanması da buna
sübutdur.
İqtisadi
inkişaf və sosial mənzərə
Bu gün
rayonun iqtisadi spektrində neft-qaz sənayesi aparıcı yer
tutur, burada üç əməliyyat şirkəti (“Absheron
Operating”, “Bahar Energy”, “Suraxanı Oil”), bu sahəyə
bağlı müəssisələr fəaliyyət göstərir.
Neft-qaz sənayesi ilə yanaşı, rayonun
iqtisadiyyatında digər sahələrin də payı var.
Hövsan qəsəbəsində quşçuluq və
zeytunçuluq, Zığ qəsəbəsində fərdi
maldarlıq təsərrüfatları inkişaf edib.
Suraxanı Rayon İcra Hakimiyyətinin
başçısı İlqar Abbasovun 2015-ci ilin 9
ayının yekunlarına dair məruzəsində əsas
sosial-iqtisadi göstəricilər üzrə müsbət
dinamika əksini tapıb. Qeyd olunan dövrdə rayonda sənaye
məhsulunun istehsalı 198,1 milyon manat,
tikinti-quraşdırma işləri 34,2, əsas kapitala yönəldilən
investisiyalar 30,2, kənd təsərrüfatı 2,2 milyon manat
təşkil edib, 2355 yeni iş yeri açılıb.
“2014-2016-cı illərdə Bakı şəhərinin və
qəsəbələrinin sosial-iqtisadi inkişafına dair
Dövlət Proqramı”nda Suraxanı rayonu üzrə 54 tədbir
nəzərdə tutulub, onların 4-ü icra olunub, 20-nin
icrası davam edir, başa çatdırılan və
başlanılan tədbirlər proqramın 45 faizini təşkil
edir.
Rayonun sosial-iqtisadi mənzərəsində
quruculuq-abadlıq işlərinin, ekoloji layihələrin də
mühüm yeri var. Onilliklər boyu neft istehsal olunmuş
rayonda bu tədbirlər xüsusilə əhəmiyyət kəsb
edir. Təsadüfi deyil ki, hələ ötən əsrin
70-ci illərində respublikaya rəhbərlik edən Heydər
Əliyev bu məsələlərə böyük diqqət
ayırmışdı. Ümumiyyətlə,
ulu öndər Bakının rayonları içərisində
Suraxanıya xüsusi münasibət bəsləyib. Heydər Əliyev 1970-80-ci illərdə bu rayondan
SSRİ Ali Sovetinə deputat seçilib və rayonun sosial
qayğıları ilə yaxından maraqlanırdı. Onun təşəbbüsü ilə Bakıda həyata
keçirilən abadlıq və yaşıllaşdırma
işləri burada xüsusi vüsət
alımışdı. Heydər Əliyev illər sonra
rayon sakinləri ilə görüşündə o
dövrü belə xatırlamışdı: “Həmin
planın həyata keçirilməsində suraxanılıların
da böyük rolu vardır. Mənə deyirdilər
ki, burada ağaclar bitməyəcəkdir. Ancaq
nəinki yol qıraqlarında, yoldan kənarda, neft
buruqların yanında, neftə bulaşmış torpaqda da
ağaclar əkildi. İndi bu ağaclar
böyüyüb, ətrafda yaşıllıq var”.
Heydər Əliyevin respublika rəhbərliyinə
qayıtmasından sonra paytaxtda başlanan yeni abadlıq
işlərində də Suraxanı rayonu
öncüllüyü ilə seçilib. Paytaxtda sakinlərin
istirahət yerinə çevrilən ilk Heydər parkı da
1999-cu ildə burada salınmışdı. Parkın açılışında
çıxış edən ulu öndər rayon rəhbərliyinin,
icra başçısı Hacıbala Abutalıbovun müəssisə
və təşkilatların potensialından səmərəli
istifadə etməsini, aparılan abadlıq işlərini
yüksək qiymətləndirərək bu fəaliyyəti
digər rayonlar üçün nümunə göstərmişdi.
Bundan bir qədər sonra Prezident Heydər
Əliyev Suraxanıda sosial-iqtisadi inkişaf,
quruculuq-abadlıq işləri sahəsində əldə
olunan təcrübənin respublikanın rayonlarında
yayılması ilə bağlı xüsusi sərəncam
imzaladı.
Ölkədə iqtisadi inkişafla yanaşı, sosial
layihələrin həyata keçirilməsi, o cümlədən
neft hasilatının, sənayeləşmənin
doğurduğu ekoloji fəsadların aradan
qaldırılması Prezident İlham Əliyevin də diqqət
mərkəzindədir. Son illər bu sahədə mühüm
işlər görülüb və qeyd etmək yerinə
düşər ki, dövlət başçısının
tapşırığı ilə paytaxtda ekoloji layihələrin
icrasına başlanılan ilk rayonlardan biri Suraxanıdır.
2010-cu il Azərbaycanda “Ekologiya ili” elan
edildi və bu çərçivədə ən
böyük layihələrdən biri Hövsan aerasiya
stansiyasının istifadəyə verilməsi oldu. Rayon ərazisində, aeroport
yaxınlığında yerləşən, uzun illər
antisanitariya mənbəyi olan yarmarkalar
köçürüldü və ərazidə meşə
zolaqlarının salınmasına başlanıldı.
Rayonda bu istiqamətdə işlər davam etdirilir. Dövlət
başçısının sərəncamlarına və qəbul
edilmiş Dövlət Proqramına əsasən Bakı şəhərində
göllərin, o cümlədən rayon ərazisindəki
Bülbülə və Zığ göllərinin təmizlənməsi
həyata keçirilir. İcra başçısı
İ.Abbasovun bildirdiyinə görə, ötən il lay
suları və neftlə çirklənmiş 8,17 hektar torpaq
sahəsi təmizlənərək texniki rekultivasiya olunub,
ümumi sahəsi 5 hektar olan 24 gölməçə
qurudulub, 30 ədəd quyunun ətraf sahələri neft
tullantılarından təmizlənib. Heydər Əliyev
Fondunun vitse-prezidenti, İDEA İctimai Birliyinin rəhbəri
Leyla xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə
başlayan “Yaşıllaşdırma marafonu” çərçivəsində
ötən il rayonda keçirilən iməciliklərdə 9
mindən çox ağac əkilib.
Rayonda sosial infrastruktur yenilənir, problemlər tədricən
həllini tapır. İcra başçısı
İ.Abbasov qeyd edir ki, bu sahədə ən ciddi məsələ
sürüşmə zonasında yerləşən,
xüsusilə Zığ qəsəbəsində qəzalı
vəziyyətə düşmüş yaşayış evlərinin
sakinlərinə köməklik göstərilməsidir.
Ərazinin relyef xüsusiyyətləri nəzərə
alınmadan, tikinti normalarına əməl edilmədən
müxtəlif illərdə inşa olunmuş, uzun müddət
istifadə nəticəsində aşınmaya məruz
qalmış 40-dək qəzalı ev müəyyən edilib,
22 ailə kirayə evlərə köçürülüb,
qalanları ilə bağlı tədbirlər
görülür.
Mədəni
irs və turizm imkanları
Suraxanı Bakının qədim tarixi ilə
yanaşı, mədəni irsi ilə də tanınan rayonlarındandır. Ədəbiyyat
və incəsənətimizin bir çox görkəmli
simaları bu torpağın yetirməsidir. Əmircanda
doğulan böyük tarixçi, mütəfəkkir ədib
Abbasqulu ağa Bakıxanov, dünya şöhrətli rəssam
Səttar Bəhlulzadə, məşhur satirik Səməd Mənsur,
şair Tofiq Bayram, tarixçi, akademik Əlisöhbət
Sumbatzadə, Hövsanda dünyaya gələn müqtədir
teatr xadimi, SSRİ Xalq artisti Mirzağa Əliyev, XIX əsrdə
Bülbülə kəndində yaşayıb-yaratmış
aşıq Cavad və başqaları mədəniyyət
tariximizin dəyərli səhifələridir. Bu
gün onların xatirəsi, irsi yaşadılır.
2014-cü ildə Əmircan qəsəbəsində Səttar
Bəhlulzadənin ev-muzeyinin təmir-bərpa və
ekspozisiyanın yeni bədii tərtibatından sonra
açılışı keçirilib. Ölkə
başçısının sərəncamı ilə 220
illiyi qeyd edilən Abbasqulu ağa Bakıxanovun büstü ucaldılıb,
adını daşıyan parkda abadlıq işləri
görülüb. Rayonun mədəniyyət
ocaqları aktiv fəaliyyəti ilə seçilir.
Əmircan və Yeni Suraxanı qəsəbələrində
Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin xalq dekorativ-tətbiqi
və təsviri sənət ənənələrinin
dirçəldilməsi üzrə pilot layihələri həyata
keçirilib. 3 saylı uşaq incəsənət
məktəbinin yetirmələri respublika və beynəlxalq
miqyaslı müsabiqələrdə (Polşa, Rusiya,
Çexiya, Estoniya, Türkiyə və s.) mükafatlara layiq
görülüblər.
Suraxanı rayonunda müxtəlif xalqların nümayəndələri yaşayır, mədəni irsini, adət-ənənələrini yaşadırlar. Artıq bir neçə ildir ki, tatar icması “Sabantuy” milli bayramını rayon İcra Hakimiyyətinin dəstəyi ilə qeyd edir. Rayonun mədəniyyət və istirahət məkanlarında konsertlər, sərgilər təşkil edilir. Onu da qeyd edək ki, Suraxanı paytaxtın ən çox park və bağları olan rayonlarındandır. Rayonda 30-dək park var, onlardan 13-ü son 10 ildə salınıb, daha 14-ü yenidən qurulub.
Rayonda turizmin inkişafı üçün də imkanlar mövcuddur. 2009-2013-cü illərdə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən geniş abadlıq, bərpa işlər görülmüş “Atəşgah məbədi” Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğunun sahəsi üç dəfə genişləndirilərək 15 min kvadratmetrə çatdırılıb, burada mədəni turizm baxımdan ən müasir standartlar yaradılıb. Rayonda müalicə turizmi üçün potensial var. Yeni Suraxanıdakı 2 saylı bərpa xəstəxanasında kükürdlü su ilə oynaqların, fəqərələrin iltihabı və mübadilə xəstəlikləri müalicə olunur. Zığ qəsəbəsindəki “Duzlu göl” dəri və oynaq xəstəliklərinin müalicəsinə kömək edir. Müvafiq investisiya layihələri və infrastruktur işləri həyata keçirilərsə, bu təbii imkanları müalicə turizmi sahəsində əcnəbilər üçün də cəlbedici olan bir məkana çevirmək olar.
Vüqar
Əliyev
Yazı
Suraxanı Rayon İcra Hakimiyyəti və Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi
İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət
Dəstəyi Fondunun birgə keçirdiyi müsabiqəyə
təqdim edilir
Mədəniyyət.- 2016.- 8
yanvar.- S. 12.