Molla Pənah Vaqif və “Vaqif” pyesi

Molla Pənah Vaqif - 300

(III yazı)

Səməd Vurğunun “Vaqif” pyesində oxucu da, tamaşaçı da Molla Pənah Vaqifə bəslənən böyük el məhəbbətinin şahidi olur. Əsərdə bu həqiqət Qacara da bəlli olur və o, dərk edir ki, Vaqif mənsub olduğu xalqın sevgisini qazanmışdır. Vaqifə dəyən zərbə bütün Azərbaycana dəyəcəkdir. Məhz buna görə də Qacar belə deyir:

Aparın, aparın onu zindana,

Göz dağı çəkdirin Azərbaycana!

Beləliklə, Qacar Vaqifi məhv etməklə bütün Azərbaycana «dağ çəkmək» istəyir.

Son illərdə bəzi qələm sahibləri Qacarın işğalçı və xalqımızın düşməni kimi təqdim olunmasını yolverilməz sayır və onun Qarabağa yürüşlərini vahid Azərbaycan dövləti yaratmaq siyasəti ilə izah edirlər.

Əlbəttə, hər bir qələm əhlinin özəl fikirlərinə hörmətlə yanaşılmalıdır və biz də bu ənənəyə sadiq olduğumuzu bildiririk. Bununla yanaşı, birinci yazımızda Qacarın Qarabağı ələ keçirmək istəməsinin əsas səbəblərini göstərməyə çalışmışıq. Qacarın Cənubi Qafqaz, xüsusən Azərbaycan uğrunda mübarizəsi yurdumuzu odlara qalamış digər fatehlərin niyyətlərindən fərqlənmir. Qacar Azərbaycana münasibətində də fateh və işğalçıdır.

Səməd Vurğun Qacarın simasında müstəbid obrazı yaratmışdır. O öz qəddarlığından həzz alır. Bütün bəşəriyyəti məhv etməyə hazır olduğunu bildirir və bütün bunları özünün fiziki şikəstliyi ilə izah edir. O, fiziki şikəstliyinin intiqamını bütün bəşəriyyətdən almaq istəyir. Əslində isə Qacar daha çox mənəvi şikəstdir. O, Vidadinin yalvarışlarını nəzərə alaraq Vaqifi «bağışlayır», ölüm fikrindən daşındığını bildirir. Bir an sonra isə özünün yeni hökmünü elan edir:

Ancaq kəsəcəyəm yazan əlini,

Bir də həcv deyən acı dilini.

Qacar əsir aldığı gürcülərə - Şalikoya və onun qardaşına da bu cür «səxavət» vəd edir. O, Şalikonu və qardaşını bir-birilə vuruşmağa təhrik edir. Qalib gələn azad ediləcəkdir.

Müəllif burada iki doğma qardaşı bir-birilə vuruşmağa çağıran Qacarın şəxsində müstəbidlərin olduqca alçaq bir xüsusiyyətini nəzərə çarpdırır. O, şəhər və kəndləri yandırır, xalqları, sənətkarları məhv edir, mədəniyyət abidələrini dağıdır, qapılar bağlayır, ocaqlar söndürür, sirdaşları bir-birindən ayırır, göz yaşlarından çaylar yaradır və bütün bunlardan həzz alır.

«Vaqif» dramı xalq həyatının özünəməxsus cəhətlərinin təsviri baxımından da diqqəti cəlb edir. Elə əsərin əvvəlində şair Molla Vəli Vidadinin həyat tərzi ilə tanış oluruq. Ömrünün ixtiyar çağlarını yaşayan Vidadi ömür-gün yoldaşı Tükəzbanla çox mehriban dolanır. Tükəzban qarı isə bizə ağbirçək nənələrimizi xatırladır.

Bu ailə zəngin deyil. Lakin sosial vəziyyətindən asılı olmayaraq qonaqpərvər bir ailədir. «Ürək geniş olsun!» zərb-məsəli bu ailənin şüarıdır. Cavad xanın elçilərini xoş üzlə qarşılayan Tükəzban aftafanı sacayağın üstünə qoyub çay hazırlayır. Sacayaq-aftafa həmişə samovar görmüş oxucunu, tamaşaçını təəccübləndirir. Bu da Səməd Vurğunun həssaslığı ilə bağlıdır. Şair yaxşı bilirdi ki, Vidadinin yaşadığı dövrdə, yəni XVIII əsrdə hələ samovar azərbaycanlı ailəsinin məişətinə daxil olmamışdı.

Əsərdə Vaqifin oğlu Əli bəyin toyu verilmişdir. Əli bəyin öz toyunda oynaması (həm də başqasının təklifi və təşəbbüsü ilə), gəlin gətirilərkən onun başı üstündən tüfəng atılması, Eldarın toya pay olaraq quzu gətirməsi və s. adətlərin dərin kökləri vardır və bu gün də xalq həyatında müəyyən yer tutur.

Pyesdə Yengənin dilindən bu bayatı deyilir:

Anam, bacım, qız gəlin,

Əl-ayağı düz gəlin.

Yeddi oğul istərəm,

Bircə dənə qız gəlin...

Bu, xalqımızın adətləri, dünyagörüşü ilə bağlıdır. Uzun illər təcavüzə məruz qalmış azərbaycanlılar düşmən qabağına çıxmaq üçün məhz oğul arzulamışlar. Həmin dövrdə, Qacarın Qarabağa hücumu ərəfəsində bu arzu təbii səslənirdi və əsərin ümumi ruhu ilə çox bağlıdır.

Vaqif bu toyda öz gəlini Gülnarın üzündən duvağı götürür və belə deyir:

A qızım, üzündən götür duvağı,

Qoy açıq görünsün ayın qabağı.

Açıq yaşamışdır bizim nənələr,

Kəfəndir, a balam, sərapərdələr.

Nədir gözəllərdə bu pərdə, bu rəng,

Can dustaq olanda gülərmi ürək?

Yazın laləsidir al yanaqların.

Camalın dünyadır, qucağın cənnət.

Utansın hüsnündən o kor şəriət...

Tədqiqatçıların əksəriyyəti Vaqifin bu hərəkətini qadına münasibətdə yenilik kimi qiymətləndirmiş, həm də onun öz yaradıcılıq ruhuna uyğun hal kimi təqdir etmişlər. Əlbəttə, «Vaqif»in tamaşaya qoyulduğu 1938-ci ildə «daloy çadra» şüarı aktuallığını itirməmişdi və gəlinin üzündən duvağın götürülməsi tamaşaçıların alqışları ilə qarşılana bilərdi. Lakin gəlinin üzü duvaqlı gətirilməsi adəti bu və ya digər şəkildə bu gün də yaşamaqdadır. Bəs qayınatanın öz gəlininə bu cür sözlər deməsi nə dərəcədə reallığa uyğundur? Onun gəlininin üzündən duvağı götürməsini əsərin yazıldığı dövrün tələbi kimi qəbul edirik. Bəs dedikləri?

«Vaqif» tamaşasının quruluşçu rejissoru Adil İsgəndərov öz xatirələrində belə yazmışdır: «Əsərin («Vaqif» nəzərdə tutulur - A.B.) ilk variantında Vaqifin toyu olurdu. Pyesin birinci şəkli yox idi. Vaqif arvadına müraciətlə:

A quzum, üzündən götür duvağı

Qoy açıq görünsün ayın qabağı -

deyirdi. Mən Səmədə dedim ki, ay Səməd, bu yaxşı deyil. Sən gəl Vaqifin yerinə onun oğlu Əli bəyi evləndir. Səməd yerindən qalxıb məni qucaqladı:

... düz deyirsən. Sən deyən kimi edək».

Deməli, Vaqif bu sözləri özünün, hətta Səməd Vurğunun iradəsindən asılı olmayaraq söyləmişdir.

Əsərdə ata-oğul, qayınata-gəlin, qayınana-kürəkən münasibətlərinin təsviri də xalqımızın əsrlərdən gələn adət-ənənələrinə söykənir. Bu adamlar bir-birinə nə qədər yaxın olsalar da, görünməz bir pərdə onları bir-birindən ayırır. Bu pərdə azərbaycanlılara məxsus böyük-kiçik, ahıl-cavan, ər-arvad, qadın-kişi münasibətləri ilə bağlı həya hissidir.

Gülnar təbiətin qoynunda böyümüş sadə bir kəndli qızıdır. Əlbəttə, Vaqifin özünə belə gəlin seçməsi məhz onun el-obaya bağlılığı ilə izah olunmalıdır. Gülnar öz həyat yoldaşına qırılmaz tellərlə bağlıdır. Onun aləmində Əli bəyin «gözəl boyu, baftalı çuxası, düyməli yaxası, at belinə qalxmağı, tərlan kimi baxmağı» başqalarından fərqlənir. Əgər onun «tüfəngini yel əysə», «ayağına daş dəysə», «Gülnarın ürəyinə ox batar».

Gülnar qayınatası Vaqifə də bir gəlin kimi mehribanlıq göstərir. Onu öz atası hesab edir.

Kənddə saf bir ailədə böyümüş Gülnar hər cür hiylə və saxtakarlıqdan uzaqdır. Buna görə qayınanası Xuramanın Vaqifə xəyanətini eşidəndə sarsılır, bunu qayınatasına utana-utana, çəkinə-çəkinə söyləyir.

Bu səhnələr çox təbiidir və xalqımızın özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Vidadi Vaqifin ən yaxın dostu olsa da, onun ailə daxilindəki işlərinə qarışmır, Gülnar Xuramanın xəyanəti barədə danışanda başqa otağa keçir. Lakin Gülnar qayınanasına «hücum» çəkəndə bu təbiilik pozulur. Şeyxlə Qarı Xuramanın «razılığını» alıb gedəndən sonra Gülnar ona belə deyir:

Ay ləçər!

Bu iş yaraşarmı heç nəslimizə,

İndi nə deyəcək el-oba bizə?

Əlbəttə, utancaq bir kənd qızı, beş-on günün gəlini olan Gülnarın «ləçər» sözünü işlətməsi təbii səslənmir.

Azərbaycan xalqının tarixində qaçaqçılıq mövcud olduğuna görə əsərdə Eldarın dəstəsi ilə bağlı səhnələr də təbii görünür. Tarixən xalqımızın həyatında ayrı-ayrı şəxslərin qaçaq düşməsi halları baş vermişdir. Çox zaman şəxsin özünün incikliyi onun qaçaq düşməsinə səbəb olmuş, oxşar taleli, adamlar bir yerə toplaşmışlar. Sonradan bu adamlar hamının sevimlisinə çevrilmiş, xalqın azadlığı və səadəti uğrunda mübarizə aparmışlar. Qaçaq Nəbi, Qaçaq Kərəm, Qaçaq Süleyman kimi.

Xalqımızın özünəməxsus adətlərindən biri ağsaqqala münasibətlə bağlıdır. Tarixən ən ciddi məsələlər, konfliktlər ağsaqqalın araya girməsi, vasitəçilik etməsi nəticəsində sülhlə bitmişdir. Ağsaqqal sözünü eşitməyənlər barədə son sözü yenə ağsaqqal özü demişdir.

«Vaqif»də qoca bir kəndli Qacarın yanına gəlib xahiş edir ki, günahsız adamların, uşaqların oda qalanmasına imkan verməsin, obaları xaraba qoymasın. El ağsaqqalı onu da xatırladır ki, «bu dağlar qoynunda aslan yatmışdır, burada Koroğlular at oynatmışdır». Lakin Qacar ağsaqqalı eşitmək istəmir, hətta onu təhqir edir. Tökülən qanların öyüd-nəsihətlə dayandırılmasının mümkün olmadığını dərk edən ağsaqqal öz dəstəsi ilə Qacara qarşı vuruşan Eldarın yanına gəlir. O, Koroğlunun Misri qılıncını Eldara bağışlayır və Qacara qarşı mübarizəsinə xeyir-dua verir. Eldar diz çöküb qılıncı öpür.

Əli bəyin qırqovul ovlaması, Əminənin kürəkəninə hədiyyə olaraq corab toxuması, Gülnarın Vaqifin məktubunu Eldara verərkən kəlağayını açıb yerə atması, Vaqiflə Vidadinin saz götürüb deyişmələri də xalqın özünəməxsus xüsusiyyəti kimi yadda qalır.

Pyesdə milli qürur hissləri qabarıq verilmişdir. Bununla yanaşı «Vaqif» ümumbəşəri ideyaları geniş əks etdirən ölməz sənət abidəsidir. Əsərin geniş şöhrət tapmasının, bütün dövrlərdə öz təravətini saxlamasının əsas səbəblərindən biri də burada dərin milli ruhla ümumbəşəri hisslərin vəhdətinin yüksək bədii ifadəsidir.

(I yazı “Mədəniyyət” qəzetinin 13.03.2016, II yazı 22.02.2017 tarixli saylarında dərc olunub)

Adilxan Bayramov

filologiya elmləri doktoru

Mədəniyyət.- 2017.- 21 aprel.- S.12.