Eşqə sədaqətli, vətənə məhəbbətli şairin abidəsi

Bir əsərin tarixçəsi

Bu gün Bakının qədimiliyini özündə hifz edən İçərişəhərdəki şair Əlağa Vahidin (1895-1965) tunc abidəsinin (müəllifləri Natiq Əliyev və Rahib Həsənov, memarı Sənan Salamzadə) Azərbaycan heykəltəraşlığının ən maraqlı və orijinal biçimli əsəri olması danılmazdır. Onun yaranma tarixçəsinə və təhlilinə keçməzdən öncə deyək ki, əslində, özünəməxsus yaradıcılığı ilə poeziyamızda “Vahid” kimi tanınan söz xiridarının abidəsi məhz belə - başqalarından fərqli, yeni və bənzərsiz olmalıydı.

Kommunist-bolşevik rejimi dövründə yaşayıb-yaratsa da, şairin yaradıcılığı boyunca qırmızı bayrağa bələnmiş ideologiyaya nə bağlılığı, nə də ehtiramı olub. Əksər müasirlərindən fərqli olaraq, mövcud quruluşa mədhiyyələr söyləməkdən uzaq olması da ona sonsuz el məhəbbəti qazandırıb. Zamanında respublika rəhbəri ilə görüşündə təkcə “Nöyütlü şalban, mən sənə qurban” cümləsi ilə mövcud quruluşun uğurlarını belə tərənnüm etməyəcəyini bəyan edən şairin bu seçiminə hörmətlə yanaşılmışdı. M.C.Bağırov nə qədər əzazilliyi ilə tanınsa da, qəzəlxan-şairin bu mərdanə “tərənnümü”nü də normal qarşılamışdı. Obrazlı desək, hökmdar onun qarşısında kimin durduğunun fərqində idi. 1943-cü ildə mövcud ideologiyaya rəğbəti olmayan Ə.Vahidin “Azərbaycan SSR-in Əməkdar incəsənət xadimi” fəxri adına layiq görülməsi də onun istedadının rəsmi şəkildə dəyərləndirilməsi sayıla bilər. Bundan 22 il sonra respublika rəhbərliyinin çoxları kimi böyük vəzifəsi və mükafatları olmayan şairin xalqın tələbi ilə Fəxri xiyabanda dəfn olunmasına razılıq verməsi də onun “vahid”liyinin böyük bir mənəvi dəyərə - el sevgisinə bələndiyinin göstəricisi idi...

Bu mənada böyük qəzəlxanın abidəsini yaradanlar da onun el arasında heç vaxt azalmayan şöhrətindən xəbərdar idilər. Adətən ölkə paytaxtında müəyyən abidənin ucaldılması nəzərdə tutulanda bu barədə hökumətin rəsmi qərarı olardı. Amma bu heykəlin ucaldılması prosesinə heç bir rəsmi göstəriş olmadan başlanılmışdı. Abidənin təşəbbüskarları və maddi dəstək verənləri də sadəcə Əlağa Vahidin pərəstişkarları idilər...

Heykəltəraşlıq tarixində büstün abidələşdirilməsi nümunəsi kifayət qədərdir. Amma etiraf edək ki, Azərbaycanda ərsəyə gətirilən bu heykəlin dünya təcrübəsində oxşarı yoxdur. Belə ki, aydın baxışlarını tamaşaçısına zilləyən iri şair portretinin üzərinin relyeflərlə bəzədilməsi, eləcə də tunc portretin dəbdəbəli kürsü üzərinə qoyulmaması gözlənilməz və təəccüb doğuran idi. Amma reallıqda vurğuladığımız bu bədii-estetik məziyyətlər abidə müəlliflərinin ölməzliyini sağlığında qazanan şair barəsində dolğun söz demək istəyinin əyani görüntüsü idi.

Abidənin “qəribəliyi”ni şərtləndirən başlıca səbəblərdən biri də onun ənənəvi kürsü üzərində olmamasıdır. Memar Sənan Salamzadədən gələn bu cür məkan həllinin kökündə ilk növbədə portretdə ifadə olunanlarla estetik bağlılığın əldə olunması dururdu. Bizimlə söhbətində də o, bunu bir daha vurğulayaraq, heykəlin “qəribəliyi”nin bəzi sirlərini də bölüşdü. Bildirdi ki, əslində, abidənin forma-biçim orijinallığı qəzəlxanın məşhur “Böyük Füzulimizin yadigarı mən özüməm” misrasından qaynaqlanır. Ağac gövdələrinin yerdən çıxaraq yuxarı yüksəlməsini müəlliflər Füzuli ənənələrinin Vahid tərəfindən yenidən “göyərdilməsi” - davam etdirilməsinə bədii işarə kimi düşünüblər. Abidənin iri ağac-portret kimi həlli də misranın əhatəli bədii görkəm alması məqsədilə gerçəkləşdirilmişdir. Bütün süjetlərin həm də ağac tutumlu olan portretdə həkk olunması ideyanın məntiqli davamı və uğurlu nəticəsi kimi qəbul olunur...

Doğrudan da, bütün yaradıcılığı ərzində doğma yurda sevgisini sərgiləməkdən usanmayan şairi boya-başa çatdığı torpağa və böyük Füzuliyə bağlamaq yönündə tapılan cəlbedici və yaddaqalan bədii həll çox orijinaldır. Bu mənada tunc portret-abidənin birbaşa torpaq üzərinə qoyulmasını abidənin ən yaxşı bədii təcəssümü saymaq olar. Ümumi kompozisiyada yerlə portretin başlanğıcını təşkil edən kötüklərin və pöhrələrin əlaqələndirilməsi çox məntiqli bədii tapıntıdır. Bütünlükdə, bu abidəni çoxəsrlik tarixə və bədii ənənələrə malik Azərbaycan heykəltəraşlığına layiqli töhfə saymaq olar...

Yaradıcı heyətin üzvlərindən biri o vaxta qədər istedadını M.S.Ordubadi, A.Şaiq və X.Natəvanın memorial abidələrində nümayiş etdirən və plastikanın bu janrına yeni nəfəs gətirən Natiq Əliyev idi. Heykəltəraşın 1989-cu ildə respublika Gənclər mükafatına layiq görülməsi sifarişçilərdə onun istedadına inamı gücləndirməklə, bu sifarişin icraçılarından birinə çevrilməsini şərtləndirmişdi. Abidənin plastik həllinə həm də daha çox keramik işləri ilə tanınan Rahib Həsənov cəlb olunmuşdu. Heykəlin memarlıq həlli isə Sənan Salamzadəyə tapşırılmışdı.

Bir neçə ay ərzində davam edən yaradıcılıq prosesi 1990-cı ilin martında tamamlandı. Bu üç yaradıcının davamlı gərgin axtarışları sayəsində abidənin həm orijinal bədii, həm də memarlıq həlli tapıldı. Onun tunca köçürülməsi isə Sankt-Peterburqda baş tutdu. 1990-cı il oktyabrın 27-də abidənin M.Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının yanındakı bağda təntənəli açılışı keçirildi...

Sonradan müəyyən səbəblərdən İçərişəhərə köçürülən bu abidə ilk gündən maraqla qarşılanmış, orijinallığı ilə seçilən plastikası hətta mübahisələrə də səbəb olmuşdu. Heç şübhəsiz bunun başlıca səbəbi Azərbaycan məkanında bu cür gözlənilməz bədii-plastik tutuma malik olan əsərin ortaya qoyulması idi.

Ötüb-keçənlərin təhlili göstərir ki, onun taleyinin müsbət sonluqla bitməsində zaman amilinin duyulası rolu olmuşdur. Bu gün qətiyyətlə demək olar ki, Əlağa Vahidin bu cür gözlənilməz, bir az da qəribə forma-biçimə malik olan abidəsi nə 1990-cı ildən əvvəl, nə də sonrakı dövrdə qoyula bilməzdi. Belə ki, bir vaxtlar N.Nərimanovun Bakıdakı heykəlinin S.Kirovun abidəsindən uca olmasına onun kürsüsünü kəsib azaltmaqla nail olanlar, bu dəfə də Ə.Vahidin “sosialist realizmi” bədii prinsipinə uyğun gəlməyən heykəlinin yerli-dibli ictimailəşməsinə imkan verməzdilər. Amma Bakıda baş verən 20 Yanvar faciəsi həm yerli, həm də Kreml rəhbərlərinin və ideoloqlarının dilini gödək etmişdi. Ona görə də heykəl elə sovet dönəmində ictimaiyyətə təqdim olundu. Əslində bədii-estetik həlli sənətkar təxəyyülünün nəhayətsizliyini əyaniləşdirən bu abidəyə irad tutulası bir şey də yoxdu...

Hələ tələbə ikən əldə etdikləri çoxsaylı bədii-texniki vərdişləri plastikanın inandırıcılıqdan irreallığa qədər uzanan estetikasına bələyən Natiq Əliyev və Rahib Həsənov abidənin ümumi siluetinin bir qədər “aldadıcı” olmasına tamaşaçıları inandıra biliblər. Odur ki, abidəyə yaxınlaşanlar dərhal onu ətrafını dolaşmağa və şairin portretinin üst qatını-fakturasını təşkil edən relyeflərə baxmağa, mənalandırmağa və dəyərləndirməyə çalışırlar. Başqa sözlə desək, sənət növü kimi üçölçülü olan heykəlin ilk dəfə öz missiyasını bütün dolğunluğu ilə sərgiləməyə qadir olduğuna inanırlar. İlk dəfə idi ki, Azərbaycan heykəltəraşlığında obraz fas görünüşü ilə yanaşı, yanları və arxasında hifz olunan dərin məna-məzmunlu təsvirlərin sayəsində düşündürücü qaynağa çevrilmişdi. Təsvir-relyeflərin xüsusi incəliklə işlənilməsi onların ahəngdarlığı ilə yanaşı, bütövlüyünü də şərtləndirmişdi...

Müəlliflərin bu relyeflər üçün seçdikləri mövzular da kifayət qədər sadədir. Onların sağlığında haqlı olaraq xalq məhəbbəti qazanmış şairin də vaxtaşırı şahidi olduğu toy və yas mərasimlərini ümumi kompozisiyanın məna-məzmun daşıyıcısı seçmələrində də məntiq vardı. Əslində, toylu-yaslı bu motivlər öz-özlüyündə çox müxtəlif süjetlərlə zənginləşdiyindən, onlar haradasa Vahid poeziyası ilə səsləşən kimi görünürdülər. Portretin boğazını müxtəlif formalı ağacların gövdələri ilə əhatələyən müəlliflər onların üzərindəki sahədə toy-yas mərasimini təqdim etmişlər.

Məzmunca çox təzadlı olan bu iki motivin mərkəzini Füzuli və Vahid poeziya məktəblərinə həsr olunmuş yığcam kompozisiyalar təşkil edir. Burada həmin məktəbin təmsilçiləri olan müxtəlif şairləri bir masa ətrafında görmək mümkündür. Portretə qarşıdan baxışda sağda toyu, solda isə yas mərasiminin süjetlərini görmək olar. Toy adamlarının xonçalarla, yaslı insanların tabutlu təsvirləri ilə başlanan bu iki təzadlı kompozisiya, sonradan onların ruhuna uyğun çox müxtəlif motivlərin təsviri ilə davam etdirilir. Sağda musiqiçilərin, solda isə ağı deyənlərin təsvirlərində də ümumi mövzuya rəng qatacaq bədii-psixoloji məqamlar duyulmaqdadır. Hər iki mövzunun açımında iştirak edən fiqurların plastikasında da insan yaşantılarını qabardan bədii-estetik məqamlar kifayət qədərdir. Şairin üz cizgiləri də təbiətdən götürülmüş ayrıntılardan ibarət olduğundan, bütünlükdə portretin digər hissələri ilə ahəngdarlıq təşkil edirlər...

Bənzərsiz yaradıcılıq nümunələri ilə Azərbaycan poeziyasında yeni səhifə açan Əlağa Vahid bu gün də müasir görünür. Ruhlara mənəvi qida verən şairin insan yaşantılarına obrazlı güzgü tutan qəzəllərinin çağımızda da dillər əzbəri olması bunun təsdiqidir. Prezident İlham Əliyevin böyük sənətkarın 120 illik yubileyinin qeyd edilməsi haqqında 18 mart 2015-ci il tarixli sərəncamı da şairə olan ümumxalq sevgisinin və ona olan rəğbətin rəsmi ifadəsidir.

Ziyadxan Əliyev

Əməkdar incəsənət xadimi,

“Sənətşünaslığın təbliği” İctimai Birliyinin sədri

Mədəniyyət.- 2017.- 27 dekabr.- S.12.