Millətin Dədə Mirzəsi

Yüz on bir il öncə “xoruz döyüşdürmək, it boğuşdurmaq... kimi daha vacib işlər” ardınca geriyə gedənlərimizi deyib gəlmiş əbədi Gələcəyimiz...

Azərbaycan nəsri və publisistikasının yeni mərhələsi sayılan ilk qüdrətli hekayə, felyeton Ustadı, şəhd-şəkər dil, mükəmməl obrazlar, tipik xarakterlər Ustası, realist ədəbi cərəyan Öndəri, əbədidiri “Ölülər”ilə bənzərsiz dramatizm, hələ də misilsiz hesab edilən satirik jurnal Yaradıcısı, analoqsuz nəsr-dram-mətbu “trio”suyla fenomenal milli şüur Oyadıcısı, bütün siyasi-ideoloji, yerli-yadelli təzyiq-təpkilərə, gün-güzərani möhnətlərə sinəgərmə dəyanətilə əsl milli zyalılıq Obrazı kimi əfsanələşmiş Cəlil Məmmədquluzadə!..

Bu əfsanəvilikdən əfzəlki -

1869-cu ildə Naxçıvanda anadan olmuş, ilk təhsil yolu mollaxana və rus-tatar məktəbindən keçmiş, sonra Qori Müəllimlər Seminariyasını bitirmiş, “ibtidai (!?) məktəblərdə müəllim”lik hüququ verilərək İrəvan quberniyasına göndərilmiş, üç il Uluxanlı və (özünün ilk qələm təcrübəsi, Azərbaycan ədəbiyyatında ilk alleqorik pyes olan “Çay dəstgahı”nı yazdığı) Baş Noraşen kəndlərində, səkkiz il Nehrəm kəndində müəllimlik etmiş, 1898-də İrəvana qayıdıb, müxtəlif idarələrdə tərcüməçilik, məhkəmədə vəkillik edərkən ilk xəlqi titulunu - hörmət əlamətli “Mirzə” xitabını qazanmış Cəlil Məmmədqulu oğlu Məmmədquluzadə...

Ürəyincə olmayan vəkillik və tərcüməçilik işlərini ataraq (nə yaxşı ki!) tamamilə ədəbi-bədii yaradıcılıq aləminə keçən bu Mirzəni qarşıda indiyəqədərkilərdən daha maraqlı bir yaradıcı mühit aləmi də gözləyirmiş; ağır xəstəliyə tutulmuş (yenə “nə yaxşı ki”; - millət müalici “Molla Nəsrəddin”in doğuluşu müqabilində!) həyat yoldaşını müalicə etdirmək üçün 1903-cü ildə Tiflisə aparmalı olur və ovaxtlarçün Qafqaz azərbaycanlılarının ən universal mədəniyyət mərkəzi sayılan bu şəhərdə görkəmli ziyalılar, məşhur maarifpərvərlərlə tanışlığı onu, sürətlə, yaxın gələcəyin milli-mədəni-mənəvi inqilabına çevriləsi “Molla Nəsrəddin”inin nəşrinə yaxınlaşdırır. Həmin ziyalılardan Məhəmməd ağa Şahtaxtlı (“Şərqi-Rus" qəzetinin redaktoru) Cəlilin yenicə yazdığı “Poçt qutusu” hekayəsini qeyri-adi vurğunluqla qarşılayır və “gələcəyin dahi ədibi”ni öz qəzetində işləməyə (1904) dəvət edir. Növbəti il “Şərqi-Rus” qapadılır, C.Məmmədquluzadə jurnalist Ö.F.Nemanzadə və maarifpərvər tacir M.Bağırzadə ilə birləşərək qəzetin mətbəəsini alıb (“Qeyrət” adı ilə) müxtəlif kitab və intibahnamələr nəşr etməyə başlayırlar.

Və nəhayət, 1906-cı ildə "Molla Nəsrəddin" jurnalı! Zamanın siyasi “putyovka”sı ilə Tiflis (1906-1917), Təbriz (1921) və Bakı (1922-1931) yolları keçməyə məhkum edilmiş əsl Xalq-Millət dərgisi...

“...Gəlmişəm”

Bu “Milli Ayna” öz sözünə “Sizi deyib gəlmişəm”lə (“Tiflis - 7 aprel”) başladı. Bu “siz”də bütöv bir millət dururdu. Ardınca da əlavə edim ki, “gəlmişəm” informasiyasının altında, ədibin öz leksikonuyla desəm, bir “getməklik” durur. Ümumən, hər kəsin öz ölkəsini tərk etməkliyində mütləq nəsə bir əmma durur; küsməklik, xoş güzəran, keyf-damaq axtarmaqlıq, paxır-pıxırından qaçmaq, repressiya-depressiyalardan can qurtarmaqlıq və s. Bizim ümummilli Mirzəmiz isə böyük gəliş üçün getmişdi.

Sonralar doğma Vətənə - Bakıya qayıdası bu Mirzə özündən öncə milyonlarla evə, beyinə mənəviyyata astaca-ustaca daxil ola bilən bir elçini - “Molla Nəsrəddin”i göndərmişdi.

“Sizi deyib gəlmişəm, ey mənim müsəlman qardaşlarım!”

Bu “müsəlman qardaşlar” yalnız elə qəzet-jurnal oxumaq kimi “qeyri-vacib işlər”i buraxıb “daha vacib əməllər”in (xoruz döyüşdürmək, it boğuşdurmaq, hamamda yatmaq və s.) dalınca gedən “keçəl-küçəllər”dənmi ibarət idi? Yox, onlar həm də “bir boynuyoğun, yekəqarın adam görən kimi, onu məmur, qorxulu bəndə hesab edib oturduğu yerdən dik atılaraq, təzim edən “ən ayıq, ən xoşbəxt” müsəlmanlar (“İrəvan müsəlmanları”), bütün milli, xəlqi dərdləri unudub, üstünə milçək ləkəsi düşmüş bir ərəb əlifbası hərfinin məna dəyişiminin (uşaq “olub”, yoxsa “ölüb”?!) “çort”una getmiş “həriflər” (“Nigarançılığın sonu”), beş-üç il Rusiyada yaşayıb, geri qayıdarkən ağzıdualı anasına küftə əvəzinə “qofta” bişirməyi təklif edən “abrazovannı”lar idi. Bu dərdlərin ən obrazlı izharı isə böyük jurnalist-publisistin “Meşədə gördüklərim” felyetonunda əks olunub: “Bir əcnəbi redaksiyamıza gəlib, Şirvan bölgəmizdən silsilə yazılar hazırlamaq istəyilə məcmuəmizin vəsiqəsini istədi. Verdik. Getdi və tez-tez yazılar göndərməyə başladı. Onun məqalələrinin mövzusu müxtəlif olsa da, başlıqları eynidir: “Meşədə gördüklərim...”

Bu böyük dərd-ələmkeşimizin həyat və yaradıcılıq aləmində elə “yüklü” nüanslar var ki, “layiqincə aça bilmərəm” və ya qəzet həcmi ehtiyatkarlıqlarından toxunmaq olmur. Lakin bunlar Ustadımızın həmin jurnalda çıxan “Dəmdəməki” sərlövhəli felyetonundakı “əmma”lar qədər çətin deyil. O Dəmdəməki ki, Mirzə Cəlil jurnal səhifələrində bu təxəyyül qəhrəmanı ilə tez-tez “məktub”laşır, belə-belə mükalimələr edirdi: “Ay Dəmdəməki, bu nə zadlardı sən yazıb göndərirsən bizə? Bəs heç fikirləşmirsənmi ki, mən də ehtiyatsızlıq edib, bunları məcmuəmizdə çap edərəm (guya çap etmir, ha!), Bakı qoçuları da namusa dolub çıxararlar tapançanı və səni orda və sonra da gəlib məni burda qanımıza qəltan edərlər?!”

Deyək ki;

Bu böyük ədibin yaradıcılıq yolu da, həyat yolu kimi, xeyli mürəkkəb, xalqının ümumhalət nəbzilə döyünən qəlbindəki milli hədəflərə çatıb-çatmama kimi niskil-nigarançılıqlar da daşımalı olub. Bu qəlbdəki dərdlərin “şahı” Vətən! Bu isə elə-belədən yaranmamışdı. Cəlil hələ tələbəliyində tutulmuşdu bu müqəddəs dərdə. Vaxt-bivaxt mütaliə etdiyi vətənpərvər Azərbaycan klassiklərindən, müdrik Şərq-Qərb sənətkarlarından, dünyanın bəşər hədəfli filosoflarından “yoluxmuşdu” bu sevgili “azar-bezar”a.

Dövrün yüksək əxlaq-əqidəli (və varlı-hallı) ziyalısı Həmidə xanım Cavanşirlə tapışıb ailə qurması isə onun həyatını, “Molla Nəsrəddin” məsrəflərini, ümumən əqidə mübarizəsini xeyli yüngülləşdirmiş oldu.

Tezliklə bütün Şərqin baş jurnalı olaraq nəşr edəcəyi “Molla Nəsrəddin”in baş yazarlığına qədər Bakıda nəşr edilən (“Kaspi” və s.) qəzetlərdə irili-xırdalı yazılarla çıxış etmiş bu “adi” jurnalist, öz bənzərsiz “Poçt qutusu” ilə böyük ədəbiyyat aləmimizin təkrarsız nümayəndəsi olacağı proqnozunu da vermiş olur. Dünya ədəbiyyatının “misilsizlər”indən hesab edilən bu hekayə sonralar “ümumstolüstü”müz olası “Quzu”, “Zırrama”, “Yan tütəyi”, “Saqqallı uşaq”, “Usta Zeynal”, “Bəlkə də qaytardılar” kimi gözəl hekayələrin, “Sizi deyib gəlmişəm”, “Niyə məni döyürsünüz?”, “Danabaş kəndinin əhvalatları”, “Ölülər”, “Dəli yığıncağı” kimi publisistika şedevrlərinin, bənzərsiz povest və dramların yaranacağına bir işarət idi.

Yuxarıdakı abzaslarda ulu Mirzəmizin Vətən, Dil ağrıları haqda bəhsim özümü də qane etmədiyindən, yazımı dahi jurnalist-publisistin bu barədə daha müfəssəl söhbət açan “Meymunlar” felyetonundakı bir neçə sualı ilə bitirirəm: “...Tutaq ki, hökumət qoymur məktəblərdə ana dilimizi öyrənək. Bəs ana dilimizi istəməyi, ana dilimizə məhəbbət etməyi, ana dilimizi xoşlamağı kim qoymur?.. Bəs kim bizi öz dilimizdən utanmağa və öz dilimizlə danışmağı ar bilməyə vadar edir?..”

Bir sual da bizdən: Bütün yaradıcı həyatı uzunu bilərəkdən olmazın çətinliklər yaşamış, ömrün son aylarında isə “bilməyərəkdən” çox zülmlər yaşadılmış bu milli-mənəvi şəhidimizin 1932-ci il yanvarın 4-də Bakıda vəfat etsə də (məzarı Fəxri xiyabanda), bu xalqın qəlbində və taleyində əbədi yaşayacağını kim bilmir ki?..

Tahir Abbaslı

Mədəniyyət.- 2017.- 17 fevral.- S.13.