“İrfani”
havasının müəllifi haqqında nə bilirik?
Klassik saz havalarımızdan biri “Ruhani”dir. Bu hava el və aşıqlar arasında “İrfani”, “Ürfani”, “Urfani” adıyla da tanınır. Yallılarımız arasında isə
“Urfani” adlı gözəl bir rəqsimiz də var. Bu yallı əzəmət,
vüqar, mərdlik və qəhrəmanlıq
hərəkətləri ilə
zəngindir. Əslində İrfani kimdir?
Tanınmış
folklorşünas, araşdırmaçı
Əli Şamil bildirir ki, aşıqlarımızın
bilik və bacarığı sayəsində
“İrfani” saz havası iki havaya - “Köhnə İrfani” və “Yeni İrfani”yə çevrilib. “Köhnə
İrfani” ağır,
ləngərlidirsə, “Yeni
İrfani” ritmik və oynaqdır: “İrfani” havasından başqa “Urfani” adlı yallımızın
olması məndə
belə bir qənaət yaradıb ki, hər iki
hava eyni kökdəndir. Xalq arasında İrfani
haqqında dolaşan bəzi hekayətlər
var. Aşıq İrfani
əslən Türkiyənin
Çıldır bölgəsindəndir,
XVIII-XIX yüzillərdə yaşayıb-yaradıb. Deyilənə görə, onun əsl adı Süleyman olub, atasını erkən itirdiyindən əmisinin himayəsində böyüyüb.
Əmisi
onun dini təhsil almasını istəyib. Yeniyetmə çağlarında ona yuxuda buta
verdiyindən təhsilini
yarımçıq qoyaraq
sevgilisi Sənəmi axtarmağa başlayıb.
Çox
çətinliklərə qalib gəldikdən sonra sevgilisini tapıb, lakin qızı ona verməyiblər. Dəliqanlı Süleyman qızı qaçıraraq Ərdahanla
Axısqa arasındakı
Ulqar dağındakı
xaraba kilsədə gizlənib. İrfanini həbs edərək
Çıldır gölündəki
Ağcaqalaya göndəriblər,
sevgilisini isə valideynlərinə veriblər.
Ərənlərin köməyi ilə
Süleyman Ağcaqaladan
qaçıb, yenidən
Sənəmi qaçırdıb.
Başına gələnlər və “İrfani” təxəllüsü ilə
söylədiyi şeirlər
xalq arasında dastana dönüb. Bundan xəbər tutan Çıldır paşası
onu yanına gətirdərək haqq aşığı olub-olmadığını
yoxlamaq üçün
məclis qurub və çalıb-oxumasını
istəyib. İrfaninin oxuması,
onun bədahətən
söylədiyi şeirlər
və çaldığı
saz havaları məclisdəkilərin xoşuna
gəlib. Paşa İrfanini
Arpaçay qəzasındakı
Dəmirçilik kəndinə
göndərib və oradakı məscidə
imam təyin edib”.
İrfaninin şeirlərinin hamısı qoşmadır.
Buradan
ilk baxışda belə
qənaət doğur
ki, İrfani aşıqlıq etməyib.
El şairi adlandırdığımız,
aşıq havaları
ilə oxuna bilən, heca vəznli şeirlər yazan sənətkarlarımızdan
olub. Araşdırmaçı
Şurəddin Məmmədli
də “Borçalı-Axısqa-Qars
ədəbi arealının
tarixi təmsilçilərinin
tarixi-coğrafi-ədəbi şəcərəsi”ni hazırlayarkən Urfanini
XIX yüzildə yaşamış
şair kimi təqdim edib. “Axısqa türk
folkloru” kitabında da İrfani XIX yüzildə yaşamış
el şairi kimi tanıdılıb.
Ə.Şamil qeyd edir ki, bəzi rəvayətlərdə
İrfaninin Dəmirçilik
kəndinə sürgün
edildiyi də söylənilir. Sürgün olunan adamın əlində saz kənd-kənd dolanıb məclis aparması inandırıcı deyil.
Görünür, İrfani sürgün
müddətini başa
vurduqdan sonra oranı tərk etməyib. İrfaninin qoşmalar yazdığı
və kənddə imamlıq etdiyi fikri ilə razılaşsaq, onu aşıq deyil, el şairi kimi qəbul etməliyik.
Amma gözəl saz havası yaratması, Borçalıya, Qazaxa dəvət olunması onun sazla bölgəni
gəzdiyindən soraq
verir. O, Qazaxda M.V.Vidadi və M.P.Vaqiflə tanış
olub, dostlaşıb.
Araşdırmaçı deyir ki, İrfani çağdaşı olan aşıqlarla da deyişib. Onlardan yalnız Xəstə Həsənlə deyişməsi əldə edilib. XIX-XX yüzildə yazıya alınmış cünglərdə İrfaninin 30-a yaxın şeiri yer alıb: “Hazırda əlimizdə aşığın həyatından bəhs edən iki dastan-rəvayət və 40-a yaxın şeir və bu şeirlərin variant və versiyaları var. Şeirlər onun geniş dünyagörüşlü, təsəvvüfü dərindən bilən, musiqi duyumlu bir sənətkar olduğunu göstərir. Hətta onun yaratdığı saz havası zurnaçılar tərəfindən aranjiman edilərək rəqs havasına çevrilib. Geniş yayılan “Urfani” yallısı da buna gözəl nümunədir”.
S.Qaliboğlu
Mədəniyyət.- 2017.- 22
fevral.- S.15.