Üzeyir Hacıbəylinin
ilk portreti
Bir əsərin tarixçəsi
İşıqlı
əməlləri ilə hələ sağlıqlarında
xalqının əzizinə çevrilən bir çox
tanınmış şəxsiyyətlərimizin zamanında
müxtəlif səbəblərdən portretlərinin çəkilməməsi
heç də ürəkaçan fakt deyil. Bizim günlərdə bu yoxluğun problem
yaratmasına dəfələrlə şahidlik etmişik.
Məlumat üçün bildirək ki, sovet
dönəmində Nizami, Nəsimi, Füzuli və
Aşıq Ələsgərin obrazının
yaradılması üçün müsabiqələr
keçirilib. Bu baxımdan məşhurlarımızın
sağlıqlarında obrazlarının yaradılması təqdir
olunmalı haldır. Hərçənd
bir çox hallarda onlar təvazökarlıq göstərərək
bu işə könülsüz yanaşıblar.
Haqqında söz açmaq istədiyimiz portret də
zamanında dahi bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəylinin
(1885-1948) könülsüz razılığı ilə
çəkilmişdi...
Bu portret 1943-cü
ildə Mikayıl Abdullayev (1921-2002) tərəfindən
yaradılıb. O vaxt V.İ.Surikov adına
Moskva Rəssamlıq İnstitutunda təhsil alan gənc rəssamın
22 yaşı vardı. Azərbaycan musiqi sənətinin
inkişafına əvəzsiz töhfələr verən
Üzeyir bəy isə 58 yaşında idi. Gələcəkdə
Azərbaycan təsviri sənətinin görkəmli nümayəndəsi
kimi tanınacaq gənc rəssamla görüşü onun
ölümündən beş il öncə
baş vermişdi. İndi olub-keçənləri
saf-çürük edəndə, istər-istəməz “Nə
yaxşı ki, bu portret o vaxt çəkilib!” sözlərini
dilə gətiririk. Bu mənada o zaman naturaçı
rolunu icra etməyə razılıq verən bəstəkara
da, onun çox uğurlu portretini yaradan rəssama da rəhmət
oxuyuruq...
Əsərin yaranma
tarixçəsi də çox maraqlıdır. Portret o
vaxt yeni yaradılan Cəfər Cabbarlı adına
Azərbaycan Teatr Muzeyinin ekspozisiyasını bəzəmək
üçün nəzərdə tutulmuşdu. Onu rəssama görkəmli dramaturqun həyat
yoldaşı Sona xanım sifariş etmişdi.
Sifarişin məsuliyyətini dərindən hiss edən gənc
rəssam onu hazır fotolar əsasında yaratmaq əvəzinə,
bilavasitə naturadan işləmək qərarına gəlir.
Mikayıl Abdullayev istəyini Üzeyir bəyə
bildirəndə o, bu işə razılıq vermir. Sonralar məlum olur ki, buna onu vadar edən səbəb
varmış. Belə ki, əvvəllər
Moskvada rəssamlardan biri onun portretini çəkmək istəyib
və bunun üçün bəstəkarın xeyli
vaxtını alıb. Amma xeyli vaxt itkisinin
qarşılığında nəticə yaxşı
olmayıb və bu hadisə bəstəkarda rəssamlara
qarşı bir inamsızlıq yaradıb. Bu baxımdan o, 22 yaşlı tələbənin
yaxşı portret çəkəcəyinə də ümid
bəsləməyib. O vaxtlar Bakıda İncəsənət
İşləri İdarəsinin rəisi işləyən
Xalq artisti Adil İsgəndərovun təkidindən və
xahişindən sonra Üzeyir bəy bu işə
razılıq verir.
Həmin tarixi günləri
Mikayıl Abdullayev belə xatırlayır: “Nəhayət,
Üzeyir bəyin bu işə razılıq verməsi xəbəri
mənə çatanda sevinc qarışıq həyəcan
keçirməyə başladım. Konservatoriyanın o
vaxtkı direktor müavini və Üzeyir bəyin şəxsi
katibi Ramazan Xəlilovla əlaqə saxlayıb, təyin
edilmiş vaxtdan da bir qədər əvvəl
konservatoriyanın keçmiş “Krivoy” küçəsi
tinində (kitab pasajının yaxınlığında) yerləşən
köhnə və birmərtəbəli kiçik binasına
gəldim. Üzeyir bəyin kabinetində pəncərə
qabağında iş yerimi rahatlayaraq molbertin ayaqlarını
açıb qurdum və rəngləri sahmanladım. Lövhə üçün
hazırladığım çərçivəli kətanı
üçayaqlı molbertə bənd etdim. Divardan asılan qədim saat zəngi on dəfə
çaldı.
Üzeyir bəy
kabinetə daxil olanda mən cəld ayağa qalxdım və
biz ehtiramla salamlaşdıq. Günahkar
adamlar kimi məndən səs çıxmırdı.
Ramazan iş ləvazimatımla Üzeyir bəyi tanış etməyə başladı. O isə
sağ əlinin baş və şəhadət barmaqlarıyla
bığlarını sığallayaraq dodaqaltı dedi:
“Bilirəm, portret yaratmaq çətin məsələdir,
mürəkkəb işdir”. Sonra kresloya əyləşdi və
bir papiros yandırandan sonra, əllərini kreslonun qolları
üstünə qoyub soruşdu: “Necə oturmalıyam?” Mən
tez cavab verdim: “Elə bu cür, oturduğunuz kimi, sərbəst”.
Kömürü əlimə
alıb cəld işə başladım. Kabineti
sakitlik bürümüşdü, yalnız kətan
parçası üzərində gəzdirdiyim kömürün
səsi-xışıltısı eşidilirdi.
Otaqdakı sakitliyi Üzeyir bəyin özü pozdu və
başını aşağı salıb kağızlarla məşğul
olan Ramazana dedi: “Ramazan! Bir fikir ver. Mən
özümü görürəm”. Sonra zəncirli cib
saatını çıxarıb əlavə etdi: “Düz 15 dəqiqədir
oturmuşam. Əhsən, qoçaq!”.
Doğrusu, əvvəlcə
təəccübləndim, sonra birdən yadıma
düşdü ki, kətan çox nazik olduğuna görə
bu yanda çəkdiyim rəsm o yandan görsənir. Mən
dedim: “Üzeyir bəy, yorulmuşsunuzsa, dincələ bilərsiniz”.
Mənim bu təklifimə o tez belə cavab verdi:
“Əsla yorulmamışam, amma məmnuniyyətlə durub, bir
o tərəfdən də baxardım...” Mən tez: “Buyurun,
buyurun” - deyə pəncərənin qabağından çəkildim.
O qalxıb kömür rəsminə çox səmimi təbəssümlə
baxaraq əlavə etdi: “Bərəkallah! Bax, bu
başqa məsələ. Belədə portretini
çəkdirənin də öz vaxtına heyfi gəlməz.
Otururam, işimizə davam edək”.
Üzeyir bəyin bu sözlərindən sonra mən
özümü tam sərbəst hiss etməyə
başladım və keçirtdiyim müəyyən tərəddüd
bir anda sovuşdu. Portreti üç-dörd
seansa tamamladım.
Muzeyin tələsdirdiyinə
baxmayaraq, portreti onlara təhvil vermək bir qədər təxirə
düşdü. Səbəbi isə bu idi: Səhər
9.30-da gəlib kabineti açdırdım ki, portreti və
molberti aparım. Komendant qapını aça-aça mənə
dedi: “Portreti dünən axşam biz apardıq Üzeyir bəyin
evinə. Məleykə xanım portretə baxmaq
istəyir, amma xəstə olduğuna görə bura gələ
bilmir”. Mən üçayaqlı molberti
açıb yığışdırdım və
yolüstü Teatr Muzeyinə dəyib, əhvalatı Sona
xanıma danışdım. Amma beş
gün portretdən xəbər çıxmadı. Sona
xanım isə yaman həyəcan keçirirdi: “Ay Mikayıl,
ay başına dönüm, muzeyi açmalıyıq. Sən
Allah, get o portreti gətir”.
Doğrusu, Üzeyir
bəyin evinə özüm zəng vurmağa
utanırdım, odur ki, gəlib Ramazanı tapdım. O
dedi: “Açığını deyim, bilirsən nə var? Portret onların o qədər xoşuna gəlib ki,
vermirlər. Hətta məni müvəkkil
ediblər sənə deyim və öyrənim, o portretin qiyməti
nə qədərdirsə, Üzeyir bəy dəyər-qiymətini
sənə vermək istəyir”. Düzü,
mən bərk pərt oldum və bunu Ramazan da hiss etdi.
Dedim: “Ramazan, nə danışırsan? Dünyasında
heç mən belə şeyə razı olmaram. Üzeyir bəy Moskvada oxuyan bizim yaradıcı gəncliyə
daim atalıq etmişdir. Elə mən də
onların içərisində. Bunu məndən
də yaxşı bilirsən. İndi mən
durub ondan portret haqqı alım? Əksinə,
bu mənim üçün şərəfdir!”
Gənc rəssamla Ramazanın bu söhbətindən sonra portretin Üzeyir bəyə bağışlanılması qərara alınır. Amma rəssam bəstəkardan muzeydə yer alacaq ikinci portretin çəkilməsi üçün ona vaxt ayırmasını xahiş edir. Üzeyir bəy bu dəfə həvəslə buna razılıq verir. Həmin vaxt baş verənləri Mikayıl Abdullayev belə xatırlayır: “Tezliklə ikinci və həcm etibarı ilə böyük bir portret başladıq. Bu dəfə kabinetdəki iş masasının arxasında, tünd-qırmızı xalçanın fonunda o, barmaqlarını daraqlayıb əyləşdi və yavaşdan dedi: “İndi də belə oturaq”. Poza mənim çox xoşuma gəldi və dedim ki, Üzeyir bəy, bu poza mənə əvvəlkindən də xoş gəlir, amma bacardığınız qədər sərbəst oturun. Elə bilin, heç şəklinizi çəkmirlər”. O, gülümsəyərək hər tənəffüsdən sonra deyərdi: “Bax Ramazan! Mən heç şəklimi çəkdirmirəm ha! - Danış görüm, işlər nə təhər gedir?...” Biz üçümüz də gülüşərdik...”
Bir neçə
seansdan sonra rəssam ikinci portreti də tamamlayır. Rəssamın özünə bu portret daha xoş gəlirdi.
Belə ki, həmin əsərdə obraz daha
yığcam görünür və tünd lövhədə
yalnız üz və əllər işıqlanırdı.
Bu ikinci portretin maraqlı bir macərası
vardır. Həmin hadisəni Mikayıl Abdullayev belə
nəql edir: “Həmin bu portret üzərində işimizi
qurtarmaq vaxtı yaxınlaşırdı. Üzeyir
bəyə bir balaca soyuq dəydi. O, iki-üç
gün işə çıxmadı. Həmin
günlər kabinet bağlı qalmışdı. Arada
gəlib iş ləvazimatımı aparırdım. Bir dəfə
elə oldu ki, gedəndə portreti iş masasının
arxasındakı o qollu kreslonun qolları üstünə
qoyaraq həmin divar xalçasına söykəyib getdim. Düzü, bu çox maraqlı yer idi, o mənada
ki, çərçivənin yanları əsla
görünmürdü, şəklin fonu çəkilmiş
xalçanın rəngi ilə bir-birinə
qarışırdı. Uzaqdan baxanda
yalnız üz və əllər işıqlanaraq çox təbii
və inandırıcı görsənirdi. Bu “effektə” portretin böyük həcmi, naturaya
yaxın olması kömək edirdi. Vaxtdan
istifadə edərək rənglərin qurumasını
gözləyirdim. Ertəsi gün
Üzeyir bəy evdən konservatoriyanın dəftərxanasına
zəng vurub deyir ki, “Açarlar yadından çıxıb
kabinetdə masanın üstündə qalıbdır”. Xidmətçi qadın gəlib kabinetin
qapısını açıb içəri girən kimi, dərhal
geri dönüb dəftərxanaya qayıdır və
Üzeyir bəyin özünün gəldiyi xəbərini
onlara çatdırır. Dəftərxanadakılar təəccüblənirlər
ki, elə şey olmaz; əvvəla, Üzeyir bəy xəstədir,
ikincisi, telefon zəngindən heç beş
dəqiqə keçməyib; bu tezliklə də heç
“monolit” binasından bura gəlib çatmaq olar? Kimsə gedib yaxınlaşır və
qapının açar yerindən baxıb görür ki,
“doğrudan da, elə Üzeyir bəy öz yerindədir”.
Bu dəfə tədris hissə müdiri: “A balam, siz nə
danışırsınız” deyə özü gedir və
kabineti açıb içəri girəndə öz
etirafına görə, əvvəl bir anlığa
çaşır, sonra masa arxasındakının Üzeyir bəyin
özü yox, onun portreti olduğunu görüb gülməyə
başlayır... Bu əhvalatı xeyli vaxt
deyib-gülərdilər. Üzeyir bəy
isə deyərdi ki, “bax, bu ikinci portret özü, müəllifsiz
imtahandan çıxıbdır”.
1943-cü ildə
İncəsənət İşləri İdarəsində rəis
müavini Sabit Rəhman idi. Sabit bu əhvalatdan,
necə olmuşdu, hamıdan qabaq xəbər tutmuşdu.
İdarədə onunla görüşəndə
“dünənki hadisədən xəbərin var?” - deyə məndən soruşdu. “Nə
hadisə?” - deyərək, bilmək
istəyəndə o, bu gülməli macəranı mənə
nəql etdi. Sonra isə Ramazan, daha sonra...
hamı bunu danışırdı. Amma Sabitdən
yaxşı danışan olmazdı...”
Yuxarıda deyilənlərə
əlavə olaraq bildirək ki, bu macəralı, amma bədii
cəhətdən çox kamil olan portret hazırda
Ü.Hacıbəylinin ev-muzeyində nümayiş olunur.
Bəstəkara bağışlanılan birinci portret isə
onun vəfatından sonra bir müddət Moskvadakı
M.İ.Qlinka adına Musiqi Mədəniyyəti
Muzeyində nümayiş etdirilmiş, ora M.Abdullayevin yeni bir
portret təqdim etməsindən sonra yenidən Bakıya
ev-muzeyinə qaytarılmışdır. Azərbaycan Teatr
Muzeyində isə rəssamın bəstəkarın fotosu əsasında
işlədiyi üçüncü portret saxlanılır...
Ziyadxan Əliyev
Əməkdar
incəsənət xadimi, sənətşünaslıq
üzrə fəlsəfə doktoru
Mədəniyyət.- 2017.- 21 iyun.-
S.13.