Senyor Toderonun planını kim pozdu?

...Əslində xəsis adamın əlinə baxmaq, onunla birlikdə yaşamaq, yalnız maddi cəhətdən uğur vəd edən evliliyə can atmaq bəşər övladının faciəsi sayılsın gərək. Məntiq də qulağımıza deyir ki, belə birisi ilə ömür çürütməyə dəyməz. Yox, əgər qıcıq və süni yoxsulluq içində yaşamağa məhkumsansa, bunu çox da açıb ağartma. Amma işə bax ki, dünya dramaturgiyasının ən məşhur xəsis qəhrəmanlarına elə komediyalarda rast gəlirik. Olsun ki, bu da hər şeyi kənardan görməyi, pisliklərə gülməyi bacaran müəlliflərin ya sadəlövhlüyündən, ya müdrikliyindən, bəlkə də pozitiv düşüncə tərzindəndir ki, onlar şirin yumorun və kəskin sarkazmın islah gücünə inanıblar. İnandıqları üçün də xəsislərin baş qəhrəman olduğu bütün əsərlər başabəla qəhrəmanların fiaskosu ilə bitib.

... Molyerdən bu yana tanıdığımız, tanımadığımız bütün komedioqrafların xəsisliyi gülüş hədəfinə çevrilmiş qəhrəmanları çoxdur. Yazdığı 267 pyesin əksəriyyəti komediya, məzhəkə olan Karlo Qoldoni də qələmdaşlarından geri qalmayıb. Onun da xəsis baş qəhrəmanı var: "Senyor Todero-xuliqan". Qoldonini daha çox iki əsəri - "Mehmanxana sahibəsi" və "İki ağanın bir nökəri" ilə tanıyan Azərbaycan tamaşaçısı da həmin bu xəsis senyor ilə Azərbaycan Dövlət Rus Dram Teatrının səhnəsində tanış oldu. Teatrın baş rejissoru Aleksandr Şarovskinin quruluş verdiyi tamaşada titul rolu Xalq artisti Məbud Məhərrəmov çıxış edir və səhnə əsəri onun 60 illik yubileyi münasibətilə hazırlanıb.

Kimdir bu senyor? Nədədir onun xuliqanlığı?

İlk baxışda senyor Todero bizim Məşədi İbadla Rüstəm bəyin ikisinə də oxşayır. Amma elə oxşadığı qədər də onlardan fərqlənir. Əvvəlcə oxşarlıqlar barədə. Məşədi İbad kimi senyor Todero da ahıl çağında (hər halda Qoldoninin gözündə, ya da o dövrün qaydalarına görə, 60 yaş qocalıq sayılırmış) eşqə düşür, Rüstəm bəy qızının izdivacından xeyir götürmək istəyir, acgözlük edir, Todero da nəvəsinə eyni münasibət bəsləyir. Bəs fərq nədədir? Məşədi İbad cavan xanımdan ötrü pulundan keçməyə hazırdır, Todero isə heç nəyindən keçmək fikrində deyil. Rüstəm bəy qızını "mədəni surətdə" varlı kişiyə satmaq istəyir ki, borcunu ödəsin, Todero da Zanettanı kasıb oğlana, öz işçisinə vermək istəyir ki, bu izdivac cehizsiz baş tutsun, üstəlik, kürəkən də ömür boyu ona müftə çalışsın.

Amma Todero saydığını saysın, görək, fələk nə sayır.

XVIII əsrin Venetsiya qanunlarına görə, öz qızına adaxlı axtarmağa ixtiyarı çatmayan Markolina (Əməkdar artist Mələk Abaszadə) əsilzadə Fortunatanın (Əməkdar artist Natalya Şarovskaya) öz əmioğlusu Menegetto üçün (Oleq Əmirbəyov) elçiliyini qəbul edir, qayınatasının əvəzindən qızına yaxşı cehiz vəd edir. Toderonun oğlu, ömür boyu atasının sözündən çıxmaq nədir, ona heç vaxt etiraz etməmiş Pelleqrinin (Əməkdar artist Fuad Osmanov) isə arvadının tərəfini tutacağı inandırıcı deyil. Axı, seçim hüququ olmasa da, venetsiyalı qadın da kişi kimi verdiyi sözü yerinə yetirməlidir! Üstəlik, Toderonun nəvəsi Zanetta (Mariya Dubovitskaya) da elçilərin iştirakı ilə oğlanla görüşüb, ilk baxışda ona bir könüldən min könülə aşiq olub. Deməli, qızın şərəf və ləyaqəti də ləkələnə bilər!.. Bəs neyləməli? İş qalıb Fortunatanın cazibəsinə, dul senyor Toderonun saqqızını oğurlamağına. Amma "qızın iki adaxlısı var" situasiyasında senyor Todero öz dilindən elə bir bəlaya düşür ki, nəvəsini Menegettoya verməkdən başqa çarəsi qalmır. Bizcə, əsərin məzmunu barədə bu qədər yetər, keçək pyesin səhnə həllinə.

Quruluşçu rejissor Aleksandr Şarovski budəfəki komik tamaşasında alışdığımız stereotipləri qırıb. Əsərdəki dialoqların, ümumilikdə bütün mətnin, personajların müraciət formasının bugünkü tamaşaçı üçün arxaik və bir növ muzey ovqatı yarada biləcəyi şəksiz idi. Lakin tamaşaçını təxminən üç saat salonda saxlamaq üçün rejissor maraqlı priyomdan istifadə edib: elə Karlo Qoldoninin müasiri olan Karlo Qotsinin daha çox bəhrələndiyi «komedi del arte» estetik priyomlarını İtaliya teatrının islahatçısı sayılan Qoldoninin əsərinə gətirib. Komediyanı klounadaya yaxınlaşdıran del arte (maksa teatrı) «gəzişmələri» pyesdə İtaliya komediyasının əbədi qəhrəmanları - Arlekin (Elşad Murtuzov) və Kolombina (Milana Sokolenko) da səhnəyə çıxırlar, öz replikaları ilə tamaşanın gedişinə təsir edir, senyor Toderonın xarakterinin açılmasına kömək edirlər. Sırf klounada personajlarının müdaxilələri tamaşaya canlılıq gətirir, onu hətta nağıl üzərində qurulmuş meydan tamaşasına yaxınlaşdırır.

Tamaşada hər kəsin qrimi, görkəmi əsl maska teatrının tələblərinə yaxındır. Qadınların həddən artıq parlaq, alabəzək qrimi, qəribə saç düzümü, kişilərin həm də qeyri-adi geyimi sanki əsərdəki obrazların bu dünyaya heç dəxli olmadığından xəbər verir. Amma obrazların xarakterinə nəzər salanda isə tanıdığımız tipləri görürük.

...Senyora Fortunata əmisi oğluna elçilik edərkən öz mənafeyini unutmur. Qoca və xəsis Toderonun xanımı olmaq fürsətini ötürmür: Fortunata kimi ağıllı qadının xəsisləri soymaq üçün xüsusi planı olur axı. Natalya Şarovskaya öz obrazı üçün seçdiyi qrotesk qədər qabarıq əzilib-büzülmələr, sözləri uzadaraq danışmaq tərzi ilə tamaşaçını arxayın edir ki, senyor Todero nəvəsinə vəd etdiyi cehizi xeyli azaltsa da, həmin məbləğ onun saxlancında qalmayacaq.

...Mələk Abaszadənin Markolinasına baxarkən inanırsan ki, bu gün bütün dünyada hər şeyi şişirdən, isterika hüdudunda hay-küylə danışan «italiyalı anacan» ifadəsinin yaranmasına səbəb elə bu əsilzadə, çoxbilmiş, fərsiz ərini sevməkdən usanmayan, qayınatası ilə intriqa aparacaq qədər dikbaş, balasının xoşbəxtliyindən ötrü hər cür fırıldağa əl atan qadınların davranışı olub. Lakin tamaşa salonundan baxanda aktrisanın canfəşanlığı bir qədər artıq və şit təsir bağışlayır. Bəzi səhnələrdə aktrisa hətta naşı kuklaçının oynatdığı marionet kukla təəssüratı yaradır.

Mariya Dubovitskayanın Zanettasının ciyiltili danışığı, incə və ani aşiqliyi ilə «Düyməcik» cizgi filminin qəhrəmanını, Oleq Əmirbəyovun Menegettosunun hərəkətləri və obraz üçün seçdiyi səs tembrinin bizim «Salam, mən sizin xalanızam» televiziya filmindən tanıdığımız Brendon Tomasın «Çarlinin xalası»ndakı axsaq polkovnik Çesneyin (görkəmli aktyor Mixail Kozakovun ifasında) cavanlığını xatırlatması da diqqətimizdən qaçmadı.

Əgər desək ki, janrın tələblərini tam nəzərə alan, öz obrazına bəxş etdiyi cizgilərdə əvvəlki komik rollarını zərrəcə təkrarlamayan Əməkdar artist Fuad Osmanovun Pelleqrini «Senyor Todero-xuliqan» tamaşasının favoriti idi, yanılmarıq. Aktyor ondan heç olmasa, ömründə bircə dəfə əsl kişi kimi sərt davranmağı tələb edən arvadının haqlı təzyiqlərinin altında əzildiyi zaman da, övladının taleyinin həllində də atasına qarşı çıxa bilmədiyi epizodlarda da maraqlı oyun göstərə bildi.

Bəs baş rolun ifaçısı Məbud Məhərrəmov? Təkcə teatrda deyil, həm də bədii film və teletamaşalarda yaratdığı fərqli xarakterik obrazları sevdirməyi bacarmış Xalq artisti bu dəfə də yaddaqalan obraz yaratmağa müvəffəq oldu. Senyor Todero bizim daha yaxşı tanıdığımız klassik xəsislərə həm bənzəyirdi, həm də yox. O ki qaldı Qoldoninin öz qəhrəmanına qoşduğu «xuliqan» ayamasına, yəqin ki, müəllif M.Məhərrəmovun Toderonun «xuliqan» xislətini necə açdığını görsəydi, ən azından xuliqan sözünü kələkbaz kəlməsi ilə əvəz edərdi.

Yazının əvvəlində qeyd etdiyimiz kimi, tamaşanın bütün personajları maska təəssüratı yaradan qrimləri ilə seçilirlər. Amma bu əsərdə bir qəhrəman da var ki, quruluşçu rejissor onu nə qeyri-adi geyimi ilə, nə də maska qrimi ilə fərqləndirib. Bu, gənc aktyor İbrahim Çingizin oynadığı Nikolettodur. Toderonun işlər müdiri Deziderionun safqəlbli oğlu, gələcəkdə atasını bu vəzifədə əvəz edəcəyi, üstəlik, Zanettaya evləndiyi üçün də müftə çalışacağı planlaşdırılan Nikoletto. Əsl həqiqət elə qrim, görkəm baxımından bu ayrı-seçkilikdə gizlənib: Nikoletto kimi saf olanların, ona elə qulluqçu Çeçiliyanın (Olqa Arsentyeva) bab olduğunu könül açıqlığı ilə qəbul edən kəslərin öz əsl simasını gizlətməyinə nə ehtiyac?

Bizcə də, tamaşanın əsas qayəsi elə budur: özünüz kimi olun ki, simanızı gizlətmək lazım gəlməsin.

Gülcahan Mirməmməd

Mədəniyyət.- 2017.- 31 mart.- S.7.