"Mən nə təkrarsız gürcüyəm, nə rus teatr məktəbinə yad adam"

Robert Sturua ilə sənət söhbəti

Robert Sturuanın tamaşası Bakıda göstəriləcək. Özü də gəlir. Heç bu sənət süslü şansı ötürmək olar? Tamaşaya da baxmaq lazımdır, özü ilə söhbət etmək də! Musiqili Teatrın səhnəsində, bəli, məhz səhnəsində əyləşib onun quruluşunda Terrens MakNellinin "Ustad dərsi" pyesi əsasında hazırladığı "Mariya Kallas. Dərs" tamaşasına baxarıq. Bu tamaşa artıq beş ildən bəri Ş.Rustaveli adına Gürcüstan Dövlət Dram Teatrında oynanılır. Nədənsə, tamaşadan aldığım təəssürat Robert Sturua rejissurasının canlı seyrindən gözləntilərimi doğrultmur. Dəxli yoxdur, bu, bir Sturua quruluşudur. Bernard Şounun təbirincə desək, çox məşhur olandan sonra zəif işləri adama bağışlayırlar...

Ertəsi gün Robert Sturua ilə teatrda görüşürük. Tamaşadan öncə müsahibə vermək asan olmadığından jurnalist priyomuna əl atıram, dəhlizdəcə müsahibimi səmimiyyətə çəkirəm:

- Batono Sturua, sizin adınızı ilk dəfə 1979-cu ildə televizordan eşitdim və ömürlük yadımda qaldı. "Zaman" xəbərlər proqramında Londondan reportaj verirdilər, müxbir də fəxrlə deyirdi ki, ilk dəfədir ki, SSRİ-dən olan rejissorun quruluş verdiyi "III Riçard" tamaşası Şekspirin vətənində oynanılır!

- Sizin nə yaşınız var ki, o hadisə də yadınızda qalıb...

- Məktəbli idim. Teatrı çox sevirdim, üstəlik, Sturua soyadı da tanış idi.

Nəhayət, rahat söhbətə başlayırıq:

- Bakıya xoş gəldiniz!

- Çox sağ olun. Tamaşa gətirməsəm də, arada Bakıya gəlirəm. Dostlarım çoxdur. Bu gün də onlar mənə bahalı, son model telefon bağışladılar. Bilirlər ki, mobil telefon mənim zəif yerimdir.

- Mübarəkdir! Təzə telefonla həmişə xoş xəbərlər eşidəsiniz!

- Çox sağ olun. Nə gözəl dediniz...

- Azərbaycanlılar gürcülər qədər gözəl sağlıq söyləməyi bacarmasalar da, alqış, təbrik mətnləri yaratmaqla ustadırlar...

- Maraqlı müşahidəniz var. Tbilisidə çox olmusunuz?

- Cəmi bir dəfə. Amma gürcü dostlarım elə teatr adamlarıdır. Biri də sizin tələbəniz Quram Breqadzedir. Bakıya gətirdikləri "Kral inəyi" tamaşasını çox bəyənmişdim.

- Dünən də mənim tamaşama baxdınız. Bəyəndiniz?

- Düzü, gözlədiyim qədər olmadı...

- Mən də əsəbiləşmişdim. Pis oynayırdılar. Deyəsən, tamaşaçıların onlardan gözləntiləri çox böyük idi deyə, aktyorlar sıxılırdılar... Özüm də həyəcanlıydım. Bugünkü gənclik Mariya Kallası tanımır. Əsər Mariya Kallasın simasında sənətkar olmağın, sənətə sədaqətin insana necə baha başa gəldiyi barədədir. Amma Bakı tamaşaçısı çox lütfkardır. Tamaşanı yaxşı qarşıladılar. Qadınlardan təsirlənən də oldu...

- Kino ilə teatrın fərqi də budur ki, bir tamaşa o birinə bənzəmir... Üstəlik, dünənki tamaşaçılar teatr adamları idi, onlar Mariya Kallası da, sizi də yaxşı tanıyırlar.

- Əslində elə ən təhlükəli tamaşaçı elə teatr adamlarıdır...

- Niyə?

- Çünki onlar çox tamaşa görüblər, teatr haqqında çox bilirlər. Səhnədə baş verənlərə bir qədər skeptik münasibət bəsləyirlər. Gürcüstanda qayda belədir ki, baş məşqə bütün teatr ictimaiyyəti dəvət edilir. Elə ən çətini də onları inandırmaq, razı salmaqdır. Tamaşanı bəyəndilərsə, deməli, yaxşı olacaq.

- Şəxsən mənim üçün bu səfərdə əsas budur ki, sizi canlı görürəm, müsahibə alıram... Yeri gəlmişkən, dediniz ki, sənətə xidmət etmək çox çətindir. Amma Siz də uzun illərdir ki, sənətdəsiniz...

- Bilirsiniz, valideynlərim mənə elə tərbiyə vermişdilər ki, mənlə bağlı ikimənalı fikirləri, qərəzli resenziyaları ürəyimə salmırdım. Daha yaşlaşmışam, heç kimin mənimlə işi yoxdur (gülür)... Amma əvvəllər belə olmayıb. Bu gün internetdə bir psixoloq qadının yazısını oxudum. Qısa məzmunu eləydi ki, insan ömrünün ən yaxşı illəri 22-65 yaş arasıdır. Tövsiyə edirdi ki, bu 40-45 ildən arzularınızı həyata keçirmək üçün istifadə edin, yoxsa sonra çətin, hətta mümkünsüz olacaq, qocalığınızı peşmanlıq içində keçirəcəksiniz...

- Siz bu fikirlə razısınız?..

- Razıyam.

- Ömrünüz daha da uzun olsun, amma Sizin 65 yaşınız çoxdan geridə qalıb, yəni son illərdə heç bir arzunuz gerçəkləşməyib?..

- Yəqin mənim başıma gələnlər qeyri-adidir. 80 yaşındayam. Canımın qocaldığının fərqindəyəm, ayaqlarım ağrıyır. Amma beynim, ürəyim cavandır. Tanrıya hər gün dua edirəm ki, ağlımı, sağlam düşüncəmi əlimdən almasın, işləmək həvəsimi, fantaziyamı tükətməsin.

- Amin! İş demişkən, bildiyim qədər, neçə il öncəki məlum hadisədən sonra Rustaveli teatrına qayıdışınız asan olmayıb...

- Mən tapdanan haqqımın bərpa olunmasını istəmişdim. Ömrümü həsr etdiyim teatrdan kiminsə istəyilə qovulmağımı həzm edə bilməzdim. İki ildir ki, yenidən Ş.Rustaveli teatrında bədii rəhbərəm.

Ş.Rustaveli teatrının bədii rəhbəri vardı: Sandro Axmeteli. 1937-ci ildə Stalinə, onun diktaturasına qarşı mübarizə apardığına görə onu güllələdilər. O, Şillerin "Qaçaqlar"ını "İn Tiranos!" adı ilə tamaşaya qoymuşdu. Latın dilində bu ifadə "Müstəbidə qarşı!" deməkdir. Elə bu ad bəs idi ki, onu məhv etsinlər. Onun əsərlərini, əlyazmalarını yandırıblar. O zaman teatrdan bir neçə nəfər də sürgün edilib. Divarlarında qan izi qalan teatr həmişə mərdliyin, cəsarətin rəmzi olmalıdır. Teatrda düz, namusla çalışmaq lazımdır. Mən həmin insanların ardıcılıyam.

- Amma, Gürcüstanda teatrdan uzaqlaşandan sonra bekar qalmadınız. Kinoya çəkildiniz. Moskvada Aleksandr Kalyaginin "Et cetera" (fransız dilində "Və sairə və ilaxır" deməkdir) teatrında tamaşalar qoydunuz. Əvvəllər də Rusiyada tamaşalar hazırlamısınız. Amma "Et cetera" bir növ mərhələ oldu deyə, soruşmaq istəyirəm: Rustaveli teatrında tamaşa qoymaq sizə rahatdır, yoxsa "Et cetera"da?

- Mənim üçün Gürcüstanda işləmək daha asandır. Çünki Gürcüstan aktyorlarının psixologiyası mənə yaxındır. Rusiyada məişət, realist teatrı daha güclüdür, Gürcüstanda isə şərtiliyi çox sevirlər. Hərçənd Rusiyada da şərtilik teatrının ənənələri, Meyerhold, Vaxtanqov, Lyubimov kimi böyük simaları olsa da, rus aktyorlarının məişətə yaxınlığı məni bir qədər qıcıqlandırır. Onlar şərtilik teatrının gözəlliyini indi-indi dərk etməyə başlayıblar. Gürcülər isə məişət pyeslərini heç vaxt sevməyiblər. Məsələn, Çexov heç vaxt bizdə tamaşaya qoyulmayıb.

Hərçənd mən Mixail Tumanişvilinin tələbəsiyəm, o da Georgi Tovstonoqovun yetirməsidir. Tovstonoqov Stanislavski sisteminin ardıcılı olsa da, Meyerholdun əsər üzərində necə işlədiyini öz gözləri ilə görüb, ondan da öyrənib. Mən özümü rus teatr məktəbinə yad, ya da təkrarsız gürcü saymıram. Bir hadisə yadıma düşdü... Bir dəfə Tovstonoqov Tbilisiyə gəlmişdi. Teatrda millilik mövzusunda müzakirələrin hətta qalmaqala çevrildiyi vaxt idi. Mən o vaxt çox gənc idim. Soruşdum ki, sizcə, milli teatr nə deməkdir? Cavab verdi ki, Sizə bunu bilmək lazım deyil. Onsuz da həmişə gürcü olaraq qalacaqsınız...

- Çox dəqiq ifadə işlədib...

- Mən tamaşaya baxanda darıxa bilmərəm. Mənim üçün teatr həyatdan da böyük anlamdadır. Hətta faciə də oynanılsa, teatr - bayram ovqatı yaratmalıdır, səhnəyə baxanda həyəcanlanmalı, sevinməli, kədərlənməliyik. Gürcü teatrı interpretasiya üzərində qurulub.

- Batono Robert, son illər teatrlarda belə bir meyl yaranıb. Sanki teatr öz kökünə qayıdır. Xüsusilə gənclərdən ibarət kollektivlər var ki, mətni özləri yazırlar, birlikdə quruluş verirlər, hamılıqla oynayırlar. Buna münasibətiniz necədir?

- Müsbət. Əgər Şekspirin pyeslərini Ben Consonun nəşri ilə, ya da pirat nəşrlər ilə müqayisə etsək, görərik ki, Şekspirin çap olunmuş pyesləri ilə səhnədən söylənilən mətnin arasında fərq çoxdur. O zaman naşirlər iti yaza bilənləri xəlvəti tamaşalara göndərirdilər, onlar da aktyorların çıxışlarını tələsik yazır, 2-3 gündən sonra pyes çap olunurdu. Çünki Şekspir özü tamaşanı hazırlayırdı, sonra da tamaşanın gedişində mətni ixtisar edirdi. O vaxt teatrın parterində oturacaq olmurdu, ayaq üstə dayanıb uzun monoloqa qulaq asmağa kimin hövsələsi çatardı? Dramaturqun teatrla sıx yaradıcılıq əlaqəsi hələ o zamandan formalaşıb. Yekdil düşünən müəllif, rejissor, rəssam və aktyor heyətinin birgə işi həmişə müsbət nəticə verib.

- Yeri gəlmişkən, aktyorların mətnə, quruluşa elə səhnədəcə müdaxiləsinə necə baxırsınız?

- Karlo Qotsinin elə pyesləri var ki, orada yalnız söhbətin nədən getdiyi verilib. Qalanını aktyor səhnədə özü etməlidir.

- Amma bütün əsərlər "Üç portağala sevgi" kimi deyil axı. Tutaq ki, aktyor mizanı dəyişdi, ya mətnə özündən ifadələr artırdı, tamaşa gedə-gedə səhnəyə çıxıb müdaxilə etməyəcəksiniz ki?

- Aktyorlar, xüsusən komik əsərdə özlərindən tamaşaçının istədiyini mətnə artırırlar ki, təki onları alqışlasınlar. Bu, heç də həmişə özünü doğrultmur. Amma mənim təcrübəmdə belə hadisə olub. "Xanuma" pyesində bir səhifəlik mətni iki aktyor düz yarım saat oynamışdı. Amma bunu bacarmaqdan ötrü gərək böyük aktyor olasan! Böyük aktyora belə sərbəstliyi bağışlamaq olar.

- 80 illik yubileyinizə hazırlaşırsınız. Sənət adamının da taleyi belədir ki, hədiyyə almaqdansa, hədiyyə verir. Hazırda Rustaveli teatrında, ya da "Et cetera"da hansı tamaşanı hazırlayırsınız?

- "Et cetera"da hələlik son tamaşam "Müfəttiş"dir. Kalyagin çox istəyirdi ki, Xlestakovu oynasın, mən də onun istəyini nəzərə aldım. Qoqolun mətnindən bir kəlmə çıxarmadan tamaşanı saat yarıma sığışdırdım. Qoqolun estetikası bizə onun altşüurdakı fantastik realizmini anlamağa kömək edir. "Müfəttiş" hər ay ən azı 6 dəfə oynanılır, amma yenə də ona bilet tapılmır. Hesab edirəm ki, bu "Müfəttiş" mənim ən yaxşı tamaşalarımdandır. Tbilisidə də Erlom Axvledianinin pritça toplusu əsasında tamaşa qururam. Xeyirlə şərin mübarizəsi gedir. Bəzən onlar yerlərini dəyişirlər. Formaca qeyri-adi tamaşa olacaq. Başqa bir tamaşa isə B.Brextin Hitler hakimiyyətə gəlməmişdən əvvəl yazdığı "Marksizm dərsliyi" əsəridir. Bu tamaşalarla da yubileyimi qeyd edirəm. Sonrasına baxarıq...

- Adlarında dərs, dərslik sözləri olan tamaşalar görkəmli rejissor Robert Sturuanın gənc teatrallara dərsi, ya da dərs olacaq sənət tövsiyələri deyilmi?

- Bunu mən yox, başqaları deyə bilər...

* * *

Robert Sturuanın təkcə yaradıcılığı deyil, elə söhbətləri də bir tarixdir. Özü də əbədi tarix! Onun daşıdığı soyadı ilk tanıdan babası, məşhur inqilabçı Vano Sturua olub. Bir zamanlar Bakıda "Nina" mətbəəsini yaradanlardan olmuş, sovetləşmədən sonra Gürcüstanda böyük vəzifələr daşımış baba Sturuanın adına Bakıda gəmiqayırma zavodu da olub. Amma indi sovet hakimiyyəti də tarixdə qalıb, zavodun adı da! Dövran gərdişlərinə tabe olmayan isə yalnız sənətdir!

Gülcahan Mirməmməd

Mədəniyyət.- 2017.- 29 noyabr.- S.13.