Unudulmamalı elm-sənət azmanlarından -

haqqında yazılanlardan, barəsində bildiklərimizdən çox-çox böyük alim Məmmədhüseyn Təhmasib

Dini dəyərlərə, böyük sənət, şifahi-yazılı ədəbiyyat nümunələrinə hörmət və rəğbət bəsləyən bir ailədə doğulmuş (12 aprel 1907, Naxçıvan), “Məktəbi-tərbiyə”də oxuyarkən qardaşı Rza Təhmasibin tamaşaya qoyduğu “Ölülər”də oynadığı (kiçik qardaş Cəlal) rolla sənətkarlıq dadı da dadıb, 20 yaşında Bakıya gələrək (Pedaqoji Texnikumdan sonra) APİ-nin Filologiya fakültəsini bitirib və... geniş mütaliəsi, elmi-analitik təfəkkürü, el-ağız ədəbiyyatına tükənməz eşqi sayəsində - aşağıda təqdim-təfsir etməyə çalışacağımız bir məqama yetib.

Öncə -

fövri “giriş” olaraq deyək ki, adından belə qədimilik yağan “folklor”un şünaslığı dünya üzrə çox gənc, Azərbaycanda isə, vur-tut, XX əsrlə bağlıdır (F.Köçərlinin “Balalara hədiyyə” kitabı, “Məktəb”, “Dəbistan” kimi jurnallar və s.). M.Təhmasib bu işi ardıcıllaşdırıb, folklorşünaslıq məktəbi kimi formalaşdıranlar arasında xüsusi çəki və mövqeyilə seçilir.

Folklorşünaslıq fəaliyyətinə mövsüm və mərasim nəğmələrinin araşdırılmasından başlayıb, Azərbaycan xalq dastanları ilə bağlı universal tədqiqat “istehsalat”ı yaratmağa qədər davam edərək, milli folklorşünaslığımız tarixində “böyük dastanşünas” kimi obrazlaşdırılmış bu alim “Azərbaycan xalq dastanları (orta əsrlər)” adlı (keçənəklərimizə hörmət və rəğbət, əcdad kultuna məhəbbət mahiyyətli) fundamental işi ilə Azərbaycan dastanşünaslığını yeni mərhələyə çıxarmış, sırf elmi-populyar mərtəbəyə qaldırmış olub.

Və öz elmi fəaliyyətilə -

Alimlik “dastanı” da yaratmış olub...

Ulu şifahi mədəniyyətimizin vurğunu və tədqiqati-təbliği himayəçisi olmuş alim hələ gənc yaşlarından pedaqoji fəaliyyətlə (1938-ci ildən ADU (BDU) auditoriyalarında folklordan mühazirələr oxumaqla) yanaşı, folklortoplama, araşdırma və mədəni-mənəvi keçənəklərimizin çoxnövlü-çoxsaylı nümunələrini yazıyaalma işlərilə də məşğul olub.

1934-cü ildən başladığı ədəbi yaradıcılıq nümunələri də maraqla qarşılanmış M.Təhmasibin bir sıra pyes-nağılları respublikanın teatr səhnələrində uğurlu tamaşalara çevrilmiş, “Qaçaq Nəbi”, “Bir qalanın sirri”, “Onu bağışlamaq olarmı?” ssenariləri əsasında eyniadlı filmlər çəkilmişdir. ...Amma, deyirlər, bu gözəl yazıçı-dramaturq-ssenarist, toplanma, tərtib və nəşrində son dərəcə məhsuldar, müqayisəedilməz fəallıqla çalışdığı “Koroğlu”, “Molla Nəsrəddin lətifələri”, “Aşıq Ələsgər”, “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Azərbaycan dastanları”, “Azərbaycan folkloru kursu”, “Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq eposu”, “Azərbaycan xalqının dastanları”, “Çiçəkli dağ” və sair kimi “xalq inciləri kitabları” ilə daha çox fəxr edirmiş...

Elə yuxarıdakı “alimlik dastanı” qənaətim də, daha çox onun bu eşq-fəxarətindən doğulub.

Öncə, bu dünyanın “çox-çox adi dolanan, gələcəyə inanan” tələbələrinin xatirəsindən:

“Bir dəfə də, 1943-cü ildə çap olunmuş “Bayatılar” kitabının adını əsərlərinin siyahısına daxil etmədiyinin səbəbini soruşduq, dedi: “Bu işi Hümbət Əlizadə ilə birgə görmüşük. Onu nahaqdan dolaşdırdılar, kitab da məcburən mənim adıma çıxdı. Zaman belə zaman idi və mən o kitabı öz kitabım hesab etmədim. Heç siz də hesab etməyin...”

Professor Bəhlul Abdullanın xatirəsi də öz tələbəlik illərilə bağlı:

“Günlərin birində dekan müavini APİ-nin 166-cı auditoriyasının qapısını açıb, ortaboylu, ciddi baxışlı bir nəfəri özündən əvvəl otağa buraxaraq: “Yəqin ki, hamınız “Bir qalanın sirri”, “Onu bağışlamaq olarmı” filmlərinə baxmısız? - dedi və bizim “baxmışıq” xorumuzdan sonra əlavə etdi. - Həmin filmlərin ssenari müəllifi, görkəmli folklorşünas-alim Məmmədhüseyn Təhmasib sizə folklordan xüsusi kurs mühazirələri oxuyacaq”.

Qartal baxışlı professor 75 nəfərlik birləşməni ciddi nəzərlərlə süzüb, heç bir qeyd və mühazirə mətninə baxmadan, kursla bağlı ədəbiyyat siyahısını bizə diktə etdi. Aydın diksiyalı, səlis və ölçülü-biçili cümlələr başa çatdı. Ani sükutdan sonra: “Bir istək və tələbim var; çalışın, auditoriyaya məndən sonra girməyin. Mühazirəm xoşunuza gəlməzsə, dərsə girməyə bilərsiniz” dedi və ilk mühazirəsinə başladı. Ona qədər şumerlər barədə çox az məlumatımız vardı: dil tarixi dərsində professor Əbdüləzəl Dəmirçizadə danışmışdı. İndisə xəyalən neçə əsr qədimlərə qiyabi səyahət etdik. Və günlər ötdükcə, dünya eposşünaslığının ilkin incilərindən olan “Bilqamıs” dastanı, ulu abidəmiz “Dədə Qorqud”, qırğız “Manas”ı haqqında bir-birindən maraqlı mühazirələr...

Bu əsl tədris-təlim professorunun çox qəribə və çox orijinal tədris üslubu vardı: heç vaxt hər hansı bir mövzunu bir dərsdə bitirməz, elə bil onları seriallaşdırmağa çalışardı. Mühazirəni elə bir məqamda saxlardı ki, balaca uşaqlar kimi, büsbütün maraq içində qalardıq. Növbəti dərsdə mühazirəni həmin məqamdan başlar və hərdən bizi “ekspromt” suallarla diksindirərdi. Bu, tələbələri daim ayıq-oyaqlıq ayağında saxlamaq təmrini idi. Bu, bir növ, əks-əlaqə fəallığına təhrik idi...”

Professor Məhərrəm Qasımlı isə Məmmədhüseyn Təhmasibi bizə böyük alim-müəllim kimi xatırladır:

“Koroğlu” eposunun ən möhtəşəm nəşri M.Təhmasibin adı ilə bağlıdır. Təqribən 25 il yüzdən çox aşığın repertuarındakı “Koroğlu”nu yazıya almış alim 50-dən artıq variantı səbr və təmkinlə toplamış, daha dolğun variantı əsas götürmüş, fərqləri əks etdirən şərh-açıqlamalarla, bu eposu 17 qol şəklində nəşr etdirmişdir.

M.Təhmasib nəşri həm bir xalq qəhrəmanı kimi Koroğlu obrazının özünə, həm də eposa misilsiz bir möhtəşəmlik və əzəmət gətirmişdir. Milli şüur və qəhrəmanlıq-yurdsevərlik ruhunun güclənməsində Təhmasib “Koroğlu”sunun ölçüyəgəlməz dərəcədə mühüm rolu olmuşdur. Dünya eposları ilə müqayisədə fəxri, ləyaqətli yer tutan “Koroğlu”nun hələlik ən mükəmməl nəşri onun çoxillik əməyinin məhsuludur. M.Təhmasibin yaradıcılığı bütöv bir folklorşünaslıq məktəbidir”.

Teatr-səhnə uğurlarından, bənzərsiz pedaqoq fəaliyyətindən əlavə, baxdıqca (və zaman keçdikcə) doyulmayan filmlərin rejissoru Rza Təhmasibin qardaşı olaraq, barələrində yaranan “bir-birindən böyük iki qardaş” əfsanəsi də öz yerində...

Bəs mətbu və digər mənbələrin “nəql”lərinə görə?..

Məsələn, 1941-ci ildə Azərbaycan radiosunda ədəbi işçi kimi də çalışmalı olmuş M.Təhmasibin səs-diksiya qabiliyyəti və ton-nida mahiyyətindən xəbərdarlar onu diktorluq fəaliyyətinə də cəlb edirlər və ta qələbəyədək həmin görəvdə olan bu aydın, duyumlu, orijinal oxulu “zərurən diktor” “Azərbaycan Levitanı” adı ilə məşhurlaşıb...

Yaxud, ötən əsrin 60-cı illərində (20-ci illərin sonlarından keçirilməsinə rəsmi qadağa qoyulmuş) Novruz bayramına bəraət imkanı yarananda, bu mövzuda elmi əsaslandırma hazırlamaq ən nüfuzlu folklor mütəxəssisi kimi məhz M.Təhmasibə həvalə edilib, arayış xarakterli məqaləsi “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində (12 mart 1966) çap olunub və bu, 1967-ci ildə Bakıda keçirilən möhtəşəm Novruz mərasiminə - kütləvi xalq bayramına ayaq vermiş olub.

Bu alimin -

1945-ci ildə müdafiə etdiyi “Xalq ədəbiyyatımızda mövsüm və mərasim nəğmələri” Azərbaycan folklorşünaslığında ən irihəcmli elmi-tədqiqat əsəri olmaqla bərabər, həm də ilk namizədlik dissertasiyasıdır.

Folklorumuzun ən qədim janrlarından biri olan mövsüm və mərasim nəğmələrini müqayisəli şəkildə tədqiq və təhlil edən, bu gün də elmi əhəmiyyətini itirməyən fikirlər məhz M.Təhmasibə məxsusdur. 20 ildən çox Azərbaycanı kəndbəkənd gəzib, qədim əlyazma, cüng və yaddaşlardan müxtəlif el sənəti nümunələrini səbr və təmkinlə yazıya alıb sistemləşdirmiş, tərtib edib nəşrini reallaşdırmış, ön sözlər yazmış, şərhlər hazırlamış, araşdırmalar aparmış, “Folklorun istər nəşri, istərsə də tədqiqi ancaq səmərəli toplama işinə istinad edir” kimi böyük elmi qənaətlərə gəlmiş... bu böyük alim və maraqlı sənət adamı 1982-ci il oktyabrın 5-də vəfat edib...

Tahir Abbaslı

Mədəniyyət.- 2017.- 6 oktyabr.- S.11.