Sənətlə qovuşan qardaş
ürəklər
Maestro
Niyazinin 105 və görkəmli türk bəstəkarı
Əhməd Adnan Sayqunun 110 illiyinə həsr olunur
Bu il musiqi ictimaiyyəti görkəmli dirijor və bəstəkar, SSRİ Xalq artisti, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, Azərbaycan və SSRİ Dövlət mükafatları laureatı, C.Nehru adına Beynəlxalq mükafat laureatı Niyazinin 105, görkəmli türk bəstəkarı, musiqişünas, pedaqoq, türk musiqi tarixində ilk operanın müəllifi Əhməd Adnan Sayqunun anadan olmasının 110 illiyini qeyd edir.
XX əsr Azərbaycan musiqi mədəniyyətindən söz açarkən, qüdrətli dirijor və bəstəkar, Hacıbəyovlar nəslinin ən parlaq nümayəndələrindən biri Niyazi Zülfüqar oğlu Tağızadə-Hacıbəyovun - hamının qısaca Maestro adlandırdığı böyük şəxsiyyətin adı ön sıralarda çəkilir.
Dmitri Şostakoviçin sərrast ifadəsi ilə desək: “Niyazinin hər bir işdə bərq vuran istedadı ona yaradıcılığının bütün istiqamətlərində öz tutarlı sözünü deməyə, silinməz iz qoymağa gözəl imkan yaratmışdır”.
Niyazi dirijor kimi Azərbaycan musiqisində yaranmış yeni əsərlərin geniş təbliğində, beynəlxalq aləmdə şöhrət qazanmasında müstəsna xidmətlər göstərmişdir. Bir bəstəkar kimi də yaradıcılığı səmərəli olmuşdur. Onun “Xosrov və Şirin” operası, “Rast” simfonik muğamı, “Çitra” baleti və onlarla irili-xırdalı əsəri, kino və dram əsərlərinə yazdığı nümunələr musiqi xəzinəmizin dəyərli inciləridir.
Bu yazıda biz Maestronun dostu, məsləkdaşı, görkəmli bəstəkar Əhməd Adnan Sayqunun həyat və yaradıcılıq yoluna nəzər salmaq istərdik.
* * *
Adnan Sayqun türk musiqi tarixinə musiqi beşliyi kimi daxil olmuş bəstəkarlardan (Camal Rəşid Rey, Hasan Ferit Alnar, Ülvi Cemal Erkin, Necil Akseslə yanaşı) biri idi. O, 1907-ci il sentyabrın 7-də İzmirdə dünyaya gəlmişdi. Atası Mahmud Cəlaləddin bəy ixtisasca riyaziyyat müəllimi idi. Həmçinin İzmir Milli Kitabxanasının qurucularından olub.
Adnan çox kiçik yaşlarından musiqi dünyasının cazibəsi altında idi. Müxtəlif alətlərdə ifa etməyi də özbaşına öyrənmişdi. Əvvəlcə mandalina alətində ifa etməyi öyrənir və sonradan bir virtuoz kimi ud çalmağa başlayır. Musiqi biliklərinə məktəbdə oxuduğu zaman yiyələnir. Müəllimi İsmayıl Zühtidən nəzəriyyə dərsləri alır və onun məktəbdə təşkil etdiyi xorda oxuyurdu. Roşali, daha sonra isə macar əsilli Tevfiq bəydən piano dərsləri alan Adnan pianonun aşiqinə çevrilir. Gecə-gündüz pianonun başından ayrılmır, əlinə keçən bütün notları hava-su kimi udmağa çalışardı. Onun ilk bəstəkarlıq nümunələri də bu zaman meydana gəlmişdi. 12 yaşında ikən “Maderle peder olub bahane, sevketti kaza beni cihane...” mahnısında ifadə etdiyi həyat və insan taleyi mövzusu sonradan bütün yaradıcılığı boyu əsərlərinin əsas ideyasını təşkil edir.
1925-ci ildə Adnan Sayqun fransızca “La Grande Encyclopedie”dən musiqi ilə bağlı məqalələri tərcümə edərək bir neçə cildlik musiqi lüğəti hazırlamışdı. Həmin ildə Adnan əvvəlcə İzmirdə ibtidai məktəbdə, sonra isə qabiliyyət imtahanı verib Oğlanlar liseyində musiqi müəllimi kimi işləməyə başlayır.
1927-28-ci illərdə
“Re major simfoniyası”nı bəstələyir. 1928-də
dövlətin musiqi istedadı olan gənclər
üçün keçirdiyi təkrar sınaqda bu dəfə
fürsəti əldən vermir, təqaüd qazanaraq təhsil
üçün Parisə göndərilir. Parisdə “Schol Contorum”da
Vensan d`Endidən kompozisiya dərsləri alır. Təhsil illərində
“Divertimentolog” (1930) - dümbək və saksafonlu böyük
orkestr üçün əsərini bəstələyir.
Əsər Parisdə keçirilən beynəlxalq müsabiqədə
mükafat qazanır, Parisdə, sonra Varşavada, eləcə
də Rusiya, Belçika və s. ölkələrdə
müvəffəqiyyətlə ifa olunur. Bu, Camal Rəşid
Reyin Parisdə ifa olunan 3 əsərindən (“Anadolu
türküləri”, 1927; “Bebek əfsanəsi”, 1928; “Türk mənzərələri”,
1929) sonra ölkə xaricində ifa olunan 4-cü türk əsəri
idi.
1931-ci ildə A.Sayqun
Türkiyəyə qayıdır və Musiqi Müəllimləri
Məktəbində pedaqoji fəaliyyətə
başlayır. 1934-cü ildə ölkə
başçısı Atatürkün sifarişi ilə ilk
türk operası olan “Özsoy” operasını yazır.
Həmin ildə Dövlət Simfonik Orkestrinə
dirijor təyin edilir. Atatürkdən yeni
bir opera yazmaq tapşırığı alır. Onun 27
dekabr 1934-cü il tarixində Ankarada səhnəyə
qoyulan “Taş bebek” operası yeni Cümhuriyyət
insanının doğuşuna həsr olunmuşdu.
1936-1939-cu illərdə
A.Sayqun İstanbul Bələdiyyə Konservatoriyasında
müəllimlik edir. 1936-cı ildə
Türkiyəyə gələn macar bəstəkarı Bela
Bartokla Anadolunu səyahətə çıxır. Birlikdə türkülərin toplanması və nota
alınmasında iştirak edir. Sonra bu
işlər “Bela Bartokun Türkiyədəki xalq musiqisi
araşdırmaları” adlı kitabı şəklində
ingilis dilində nəşr olunur.
1939-cu ildə bəstəkar
Halkevlerinə (mədəni-maarif ocaqları şəbəkəsi
- red.) müfəttiş vəzifəsinə qəbul olunur və
bütün Türkiyəni dolaşır. 1940-cı ildə Halkevlərində işi ilə
yanaşı, “Türk Musiqi Birliyi” adlı xor kollektivi qurur və
bu xorla konsertlər verir. “Halkevlerində
musiqi” adlı kitabı çapdan çıxır. “Eski üslubda kantat”, “Bir orman masalı” adlı baletləri,
“Yunus Əmrə” oratoriyalarını da burada işlədiyi
dövrlərdə yazır. Oratoriya 1943-cü il müsabiqəsində Ülvi Camal Erkinin
piano konserti və Hasan Ferit Alnarın viola ilə konserti ilə
birgə 1-ci yeri qazanır. Onun
yaradıcılığının ən məşhur əsəri
olan bu bəstəsi daha sonra 1958-ci ildə Parisdə, BMT-nin
ildönümü münasibətilə konsertdə Leopold
Stokovskinin idarəsi ilə ifa olunur. Bu
uğurlu işindən sonra bəstəkar Londona, Parisə dəvətlər
alır, konfranslar təşkil edir.
A.Sayqun “Yunus Əmrə”
oratoriyasından sonra “Kərəm”, “Koroğlu”, “Gilqameş”
operalarını, “Atatürk və Anadoluya dastan” xor əsərini,
5 simfoniya, konsertlər, orkestr, xor, vokal və instrumental əsərlər
bəstələmişdir. Musiqiyə dair
kitabların, məqalələrin, tədqiqatların müəllifi
olmuşdur.
O, 1955-ci ildə Folklor Tədqiqatları
İnstitutunu yaradanlardan biri idi, 1964-72-ci illərdə Ankara
Konservatoriyasında kompozisiya, sonradan İstanbul Dövlət
Konservatoriyasında etnologiya və kompozisiya dərsləri
verir. 1971-ci ildə Türkiyənin “Dövlət sənətçisi”
fəxri adına layiq görülür.
* * *
Maestro Niyazi ilə
Adnan Sayqunun tanışlığı 60-cı illərə təsadüf
edir. 1963-cü ilin əvvəllərində
Niyazi türk bəstəkarları A.Sayqun və Camal Erkinin
müəllif konsertlərində iştirak edir. Niyazinin məharətli idarəsi ilə yanvarda
Bakıda, fevralda Moskvada A.Sayqunun III simfoniyası və
fortepiano konserti, C.Erkinin II simfoniyası və skripka ilə
orkestr üçün konserti səslənir. Əsərlər musiqi ictimaiyyəti və dinləyicilər
tərəfindən böyük maraqla qarşılanır.
1963-cü ilin
axırlarında isə Niyazi Türkiyəyə gedir və
Ankara Dövlət Simfonik Orkestrinin və Opera Teatrının
kollektivləri ilə yaradıcılıq ünsiyyətində
olur. Onun dirijorluğu ilə A.Sayqunun III
simfoniyası, fortepiano konserti də səslənir. Fortepiano konserti Türkiyədə ilk dəfə ifa
edilirdi.
A.Sayqun yazırdı: “Niyazi ölkəmizə
gəlmiş ilk sovet dirijorudur. Onun ecazkar
istedadı və böyük bədii erudisiyası var. Mən
bunu Sovet İttifaqına səfərim zamanı gözəl sənətkarın
ifaçılığını görərkən yəqin
etmişəm. Əsərlərimi başa
düşdüyünə və ustalıqla ifa etdiyinə
görə Niyaziyə səmimi minnətdarlığımı
bildirmək istəyirəm. Niyazinin
çıxışlarından aldığımız əsl
zövqə görə ona təşəkkür edir və
sovet musiqisinin elçisi kimi onu salamlayıram”.
Musiqi tənqidçisi Orxan
Tanrıqulu yazmışdı: “Hansısa səbəbə
görə isə Niyazinin çıxışlarını
dinləyə bilməyənlər məni sözün əsl
mənasında məyus etmişlər. Çünki kim bilir, musiqisi belə başa
düşülməklə, belə ilham və dərinliklə
ifa edilmiş Çaykovskini biz bir də nə vaxt eşidəcəyik?”
Adnan Sayqun ilə Niyazinin növbəti əməkdaşlığı 70-ci illərə təsadüf edir. 1973-cü ildə Niyazi yenidən Türkiyəyə dəvət alır. İstanbulda Beynəlxalq musiqi festivalı günlərində onun rəhbərliyi altında A.Sayqunun “Koroğlu” operası ilk dəfə tamaşaya qoyulur və bəstəkarın “Yunus Əmrə” oratoriyası ilk dəfə ifa edilir. Bu faktın misilsizliyini qeyd etmək lazımdır. Türkiyə bəstəkarının vətənində onun musiqisinin ilk ifası Niyaziyə etibar edilmişdi. Bununla əlaqədar A.Sayqunun dediyi sözlər olduqca maraqlıdır: “Mənə İstanbulda keçiriləcək musiqi festivalı münasibətilə “Koroğlu” operasını yazmaq təklif ediləndə, irəli sürdüyüm ilk və təbii şərt bu oldu ki, operanın tamaşaya hazırlanmasında musiqi rəhbərliyi üçün Niyazi dəvət edilməlidir. Mən bu gözəl sənətkarın nadir istedadını yüksək qiymətləndirirəm, onu zəmanəmizin ən böyük dirijorlarından biri sayıram”.
Adətən bir dirijorun səviyyəsinin yüksəkliyini göstərmək üçün onun hər hansı bəstəkarın duyğu və düşüncələrini dəqiq şəkildə dinləyiciyə çatdırmasından bəhs edilir. Lakin Niyazi qeyri-adi bir dirijor olduğu üçün o, çox vaxt ifa etdiyi əsərdə bəstəkarın özünün də təxmin etmədiyi dərin məna və gözəllikləri hiss edib aşkara çıxararaq dinləyiciyə təqdim edir, beləcə, əsərin müəyyən dərəcədə həmmüəllifinə çevrilirdi. Niyazi yaradıcılığının bu özəlliyi türk bəstəkarlarının öz əsərlərinin yozumunu ona tamamilə etibar etməsinə səbəb olmuşdur. Bunu dəfələrlə türk bəstəkarları özləri də etiraf etmişlər.
A.Sayqunun “Koroğlu” operasını və “Yunus Əmrə” oratoriyasını Niyazinin ustalıqla təfsir etməsi İstanbulda beynəlxalq musiqi festivalının mərkəzi hadisəsinə çevrilir.
Türkiyənin görkəmli musiqi xadimi, bəstəkar və nəzəriyyəçi Bülənt Tərcan yazırdı: “Bizim öz Adnan Sayqunumuz var, lakin təəssüf ki, öz Niyazimiz yoxdur. Opera sənətimiz adından, bütün türk musiqisi adından mən Niyaziyə hədsiz minnətdarlığımı bildirmək və demək istəyirəm: yaşa, min yaşa, Niyazi!”
Rza Bayramov
Niyazinin mənzil-muzeyinin müdiri
Xanım Abdinova
Azərbaycan
Musiqi Mədəniyyəti Dövlət Muzeyinin şöbə
müdiri
Mədəniyyət.- 2017.- 13 sentyabr.-
S.11.